آینده‌ مبهم خام فروشی

محمود زارعی

پژوهشگر اقتصاد مقاومتی

خام ‌فروشی نفت و گاز را می‌توان یکی از معضلات اساسی اقتصاد ایران دانست. فروش سریع، کم‌هزینه و بدون دردسر نفت خام درگذشته و دسترسی سریع به منابع حاصل از فروش آن علاوه بر تنبل کردن دولت‌های مختلف موجب کاهش تمایل آنها برای تکمیل زنجیره ارزش نفت شده است. اگرچه اکنون تحریم، فرآیند فروش نفت خام ایران را دشوار کرده و موجب کاهش وابستگی بودجه به نفت شده است، اگر همین فردا تحریم‌های نفتی برداشته شوند آیا رویکرد مسئولان  اجرایی کشور جز خام ‌فروشی خواهد بود؟

اینکه بدنه‌ اجرایی کشور با وجود سیاست‌‌گذاری کلان و تصویب قوانین مختلف در خصوص ممانعت از خام‌ فروشی و به‌رغم مزایای مختلف تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز نظیر اشتغال‌زایی، خلق ثروت، بی‌اثر کردن تحریم‌ها ،کاهش واردات و افزایش امنیت اقتصادی کشور همچنان بر اساس اجتهاد خود اقدام می‌کند و بر اساس نظر شخصی در فرآینده توسعه‌ صنعت نفت و گاز سنگ می‌اندازد، برمی‌گردد به ضعف در حوزه نظارت، که ضروری است به صورت جدی مورد بازبینی قرار گیرد.

با تمام مزایای تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز، اگر از تمام این مزایای چشم پوشی کنیم، آینده خام‌ فروشی نفت و گاز ایران به دلیل دو عامل افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی جهان و نقش‌آفرینی جدی سایر کشورها در آینده انرژی مبهم و تاریک است.

قرن بیست و یک را قرن انقلاب انرژی می‌دانند به گونه‌ای که بر اساس پیش بینی‌ها در نیمه دوم قرن، منبع اصلی تأمین انرژی جهان از منابع هیدروکربنی به منابع تجدیدپذیر تغییر خواهد یافت. بر اساس پیش‌بینی اوپک در سال ۲۰۴۰ سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل سبد انرژی جهان معادل ۲۳.۱میلیون بشکه در روز خواهد بود. این در حالی است که این عدد در سال ۲۰۱۵ معادل ۳.۹میلیون بشکه در روز بوده است. افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در کنار کاهش روند رشد مصرف منابع هیدورکربنی در جهان اولین زنگ خطر برای آینده خام ‌فروشی نفت و گاز محسوب می شود.

اوپک در گزارش چشم‌انداز انرژی ۲۰۴۰ پیش‌بینی کرده است، مصرف نفت خام به ۱۱۱.۷میلیون بشکه در روز خواهد رسید که افزایش ۱۰میلیون بشکه‌ای را نسبت به حالت فعلی نشان می‌دهد. این در حالی است که بر اساس همین گزارش شاهد افزایش نقش کشورهایی مانند عراق، کانادا و برزیل در بازار نفت خواهیم بود و جایگاه ایران در این سال به رتبه هفتم تولید نفت جهان تنزل خواهد یافت.

در حوزه گاز نیز وضع به همین منوال خواهد بود. ظهور بازیگرانی چون آرژانتین، استرالیا و چین موجب سقوط ایران به جایگاه چهارم تولید گاز در جهان خواهد شد و با افزایش تولید گاز در عربستان، ترکمنستان و عراق جایگاه ایران در بازار منطقه‌ای انرژی هم به مخاطره خواهد افتاد.

آینده تاریک خام‌ فروشی نفت به علت افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و ظهور رقبای جدید در کنار عدم‌النفع بالای کشور از خام ‌فروشی موجب ابطال هر گونه استدال همسو با خام‌فروشی می‌شود. باید دانست تأخیر در تکمیل زنجیره ارزش محصولات نفت و گاز علاوه بر محروم کردن کشور از منافع آن موجب خواهد شد تا با رشد و توسعه‌ صنعت پتروشیمی در سایر کشورها و تصاحب بازار از سوی آنها، ایران نتواند سهم خود از این بازار را تصاحب و با شکست در این رقابت، بازار را به رقبای خود واگذار کند.

حال باید دید با توجه به منافع زیاد اقتصادی تکمیل زنجیره ارزش منابع هیدورکربنی همچنین مبهم و سیاه بودن آینده بازار خام‌ فروشی نفت و گاز،  دلیل متولیان اجرایی کشور برای تعلل چیست؟