اقتصاد چرخشی

مرتضی ایراندوست/ کارشناس ارشد مدیریت صنعتی

اقتصاد چرخشی (Circular economy ) از مباحث جدید اقتصادی است که در سالهای اخیر نظر متخصصان را به خود جلب کرده است. فلسفه‌ی وجودی اقتصاد چرخشی استفاده‌ بهینه از منابع محدود، کاهش ضایعات و استفاده‌ی مجدد ازآنها درفرآیند تولید یا ساخت محصولات جانبی است.

اقتصاد چرخشی، یکی از روش‌های نوظهور و مهم در زمینه نوآوری اجتماعی است؛ به این معنا که از یک سو موجب افزایش ارزش اقتصادی برای کشورها می‌شود و از سوی دیگر، موجب رشد پایدار برای نسلهای آتی و کاهش آثار زیانبار زیست محیطی خواهد بود.

نخستین بار در سال ۱۹۶۶ اقتصاد چرخشی و ایده آن در کتاب کنت بولدینگ ارائه گردید. وی در این کتاب بیان می‌کند که همه ما باید در یک سیستم تولید چرخشی قرار داشته باشیم.

البته مقاله‌ای که او تحت عنوان «اقتصاد سفینه فضایی زمین در آینده» نوشت اغلب به عنوان اولین مرجعی که به اقتصاد چرخشی اشاره کرد، در نظر گرفته می‌شود؛ حتی با وجود اینکه وی از این عبارت به صورت مستقیم استفاده نکرده بود.

پس از ان در سال ۱۹۸۸ این اصطلاح در اقتصاد منابع طبیعی نمود یافت. و سپس توسط پیرس و ترنر برای توصیف یک سیستم اقتصادی مورد استفاده قرار گرفت که در آن زباله در مراحل استخراج، تولید و مصرف به نهاده تبدیل می‌شود.

از اوایل دهه ۲۰۰۰، چین این مفهوم را در سیاست‌های صنعتی و زیست ‌محیطی خود ادغام نمود تا آنها را منبع‌ مدار، تولید محور، و استفاده محور جلوه دهد. بنیاد مک آرتور در انتشار این مفهوم در اروپا و قاره آمریکا تاثیر بسزایی داشت.

اتحادیه اروپا نیز از سال ۲۰۱۴ چشم انداز خود از اقتصاد چرخشی را معرفی نمود. و در سال ۲۰۲۰ یک برنامه عملیاتی اقتصاد چرخشی راه اندازی شد که راه را برای رسیدن به یک اقتصاد رقابتی و بی‌طرفی از تغییرات اقلیمی برای مصرف کنندگان توانمند و هوشمند نشان میدهد.

در سال ۲۰۱۷ مؤسسه استاندارد بریتانیا برای فراهم کردن راهنما برای آن دسته از سازمانهایی که استراتژیهای اقتصاد چرخشی را پیاده‌سازی می‌کنند، استاندارد BS 8001:2017 را برای پیاده‌سازی اصول اقتصاد چرخشی در سازمانها ارائه کرد.

هدف این استاندارد اینست که بلندپروازیهای جاه‌ طلبانه رویکرد اقتصاد چرخشی را با استفاده از فرایندهای کسب‌وکار در سطح سازمانی هماهنگ کند.

استاندارد BS 8001:2017 شامل فهرستی از اصطلاحات و تعاریف در حوزه اقتصاد چرخشی است که اصول هسته‌ای آن را توصیف می‌کند. همچنین به راهنمایی‌های اندکی پیرامون پایش و ارزیابی اقتصاد چرخشی می‌پردازد.

با اینحال هنوز توافق جمعی روی شاخص‌های عملکردی اقتصاد چرخشی که قابل به‌کارگیری در سطح سازمان و محصول باشد وجود ندارد. همزمان با گسترش مفهوم اقتصاد چرخشی، در اواخر قرن بیستم مفهوم اکولوژی صنعتی و همزیستی صنعتی نیز به حوزه تولید وارد شد. این مفاهیم اقداماتی جدیدی هستند که فصل مشترکی در حوزه مدیریت تولید و توسعه پایدار محسوب می‌شوند.

بسیاری از منتقدان اقتصاد چرخشی ادعا می‌کنند با این شیوه پایداری، کیفیت زندگی مصرف کنندگان کاهش می‌یابد حال آنکه بسیاری از مدافعان معقدند نه تنها کیفیت زندگی کاهش نمی‌یابد، بلکه می‌توان اقتصاد چرخشی را بدون تحمل هزینه اضافی برای تولیدکنندگان محقق کرد که جهت رسیدن به ان باید مدل کسب‌و‌کار سازمان تغییر نماید.

اقتصاد چرخشی که از ان با عنوان ( Circularity ) نیز نام برده میشود یک نظام اقتصادی است که هدف آن کمینه کردن پسماندها و استفاده بیشتر از منابع است. این رویکرد بازسازی کننده در مقابل رویکرد سنتی اقتصاد خطی قرار می‌گیرد که در آن مدل، تولید به صورت دریافت مواد اولیه، تولید و دور انداختن است.

اقتصاد گردشی معتقد است که جریان تولید تا مصرف بهینه، در یک زنجیره مولد همواره در گردش است و منابع اولیه در فرآیند تولید، مستعمل و دور انداخته نمی شوند، بلکه از یک بخش زنجیره به بخش دیگر منتقل می شوند.

«اقتصاد چرخشی» هم تولیدکننده و هم مصرف ‎کننده را به عنوان دو رکن اصلی زنجیره تولید تا مصرف مورد توجه ویژه قرار داده است و پایداری منابع، حفظ و سلامت محیط زیست را به عنوان وجه التزام این موضوع معرفی می کند.

امروزه اقتصاد خطی به مقدار زیاد به مواد قابل دسترس، ارزان و انرژی وابستگی دارد. اقتصاد چرخشی، از نقطه نظر طراحی، مصارف مجدد و تجدید پذیر مطرح است و هدف نهایی آن تأمین حفظ و نگهداری محصولات، مؤلفه‌ها و مواد در بالاترین سطح مطلوبیت و بهره‌ وری می‌باشد.

همانگونه که بنیا نگذاران اقتصاد چرخشی تصور می‌کردند، اقتصاد چرخشی، یک چرخه‌ی توسعه‌ای مثبت و مستمر است که سبب حفظ و ارتقای سرمایه‌های طبیعی، افزایش بازدهی منابع و همچنین کاهش خطرهای سیستمی از طریق مدیریت محصولات و چرخه های تجدیدپذیر می‌شود که در هر مقیاسی به شکلی کارآمد و مؤثر عمل می‌کند. برخلاف اقتصاد خطی، اقتصاد چرخشی به حفظ محیط زیست از طریق افزایش سهم منابع تجدیدپذیریا قابل بازیافت همزمان با کاهش مصرف مواد خام و انرژی اهمیت می‌دهد.

ایجاد اقتصاد چرخشی نیاز به تغییرات بنیادی در زنجیره ارزش از طراحی محصول و فرآیند تولید تا مدلهای کسب و کار جدید و الگوهای مصرف دارد. اقتصاد چرخشی، بازیافت زباله‌ها را به منابع جدید تبدیل می‌کند و به افزایش طول عمر کالا و حفظ منابع طبیعی کمک می کند.

اقتصاد چرخشی بر این ایده متمرکز است که منابع تا زمانی که ممکن است در سیستم اقتصادی نگهداری شوند. یعنی یک چرخه عمر کامل را طی کرده‌اند (از مرحله تولید تا مرحله نهایی) به عنوان یک ورودی به سیستم اقتصادی بازگردانده می‌شوند. در عمل، اقتصاد چرخشی به این معناست که پسماندهای حاصل از تولید به حداقل برسد. زمانیکه یک محصول به انتهای عمر خود می‌رسد، مواد استفاده‌شده در این محصول در هر بخش از صنعت که آن را نیاز دارد، یکبار دیگر به کار گرفته می‌شود. این مواد می‌تواند بارها و بارها به‌طور مولد مورد استفاده قرار بگیرد و از این رو ارزش بیشتری خلق کند.

به باور جوز پاتینگ، اقتصاد چرخشی یک سیستم حلقه بسته است که در آن مواد خام، اجزا و محصولات نهایی تا حد ممکن با کمترین مصرف انرژی و اتلاف بکار گرفته می‌شوند. مدل‌های کسب‌وکار با محوریت اقتصاد چرخشی می‌توانند به سودآوری مدل‌های خطی باشند. همچنین امکان استفاده از محصولات و خدمات مشابه را فراهم می‌کنند.

اقتصاد چرخشی بر مطالعه سیستم‌های غیرخطی مبتنی بر بازخورد استوار است.فهمی که در عصر حاضر از اقتصاد چرخشی وجود دارد و کاربردهای عملی آن در نظام‌های اقتصادی با به‌کارگیری ویژگی‌های گوناگون و تاثیر پذیری از ایده‌های مختلف که البته همه در ایده حلقه بسته مشترکند، شکل گرفته است.

هدف اقتصاد چرخشی تکیه بر انرژیهای تجدید پذیر، حذف استفاده از مواد شیمیایی سمّی و حذف مفهوم زباله در کل زنجیره ارزش و مدیریت محتاطانه جریان مواد است.مک دانوف و براونگارت این مواد را دو نوع مختلف توصیف می‌کنند.منابع ( مواد ) زیستی مانند ( غذا، چوب ) که برای ورود مجدد به زیست کره و ایجاد سرمایه طبیعی طراحی شده‌اند و منابع فنی مانند فلزات و مواد معدنی که برای گردش با کیفیت بالا و بدون ورود به زیست کره طراحی شده اند. در نتیجه اقتصاد چرخشی بین مصرف و استفاده از مواد تمایز قائل می‌شود.

اقتصاد چرخشی میتوان مزایای بسیاری داشته باشد از جمله:

– مدل‌های کسب‌وکار با محوریت اقتصاد چرخشی می‌توانند به سودآوری مدل‌های خطی باشند که امکان استفاده از محصولات و خدمات مشابه را برای ما فراهم می‌کند.
– منابع مورد استفاده، ضایعات و هدررفت انرژی را کاهش می‌دهد.
– کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای.
– ارائه کردن راه‌های جایگزین برای تفکر پیرامون دستیابی به مزیت رقابتی.
– پاسخگوی دغدغه‌های زیست‌محیطی و اقتصادی.

در سالهای اخیر، بحرانهای زیست محیطی و اقتصادی به طورهمزمان رشد فزاینده‌ای پیدا کرده‌اند. از یک سو، تغییرات اقلیمی، کاهش تنوع زیستی و آلودگی آب و هوا و از سوی دیگر، رکود اقتصادی، روند رو به رشد تولید و استفاده از منابع تجدیدناپذیر بستری را برای عدم پایداری فراهم می ‌کنند.

به عنوان یک دیدگاه جدید در علم اقتصاد، اقتصاد چرخشی ارائه شده است که در آن تلاش می‌شود با ارتباطی نزدیک و هماهنگ میان محیط زیست، اقتصاد و جوامع انسانی، سامانه‌هایی پایدار برای به اشتراک‌گذاری دارایی‌های طبیعی، مسئولیت‌پذیری در تولید و مدیریت بهینه منابع، ثبات در بازده اقتصادی، حفظ محیط زیست و مدیریت کشت به منظور افزایش کیفیت سطح زندگی ایجاد شود.

با توجه به این‌که اقتصاد چرخشی یکی از ابر روندهای آینده اقتصاد شهری خواهد بود لازم است تا این مسئله به‌صورت ویژه موردبررسی و مطالعه قرار بگیرد.