مسعود وطنخواه
کارا بودن یکی از الزامات جدایی‌ناپذیر بورس است اما مولود جدیدی بنام ربات‌نویسی سبب نوعی رانت و زیر سوال بردن کارایی بورس شده است چراکه به اکثر معامله‌گران محروم از ربات زیان می‌رساند و آنان را در موقیعت نابرابری قرار می‌دهد.
طبق فرضیه بازار کارا، بازار باید بزرگ و نقد باشد. اطلاعات نیز از لحاظ دردسترس‌بودن و هزینه باید در هر زمان در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گیرد. همچنین «هزینه معاملات» باید کمتر از «سود مورد انتظار از سرمایه‌گذاری» باشد.
استفاده از ربات در فعالیت‌های آنلاین پدیده جدیدی نیست. اصولا ربات‌ها برای آسانتر کردن زندگی نوع بشر ساخته یا نوشته می‌شوند قابلیت و سرعت نرم‌افزارها در مقایسه با انسان در تصمیم‌گیری‌ها و نداشتن تاخیر زمانی در عکس‌العمل‌ها سبب شده است اکنون استفاده از این برنامه‌ها جزء جدایی‌ناپذیر برخی فعالیت‌های آنلاین باشد. اما استفاده از نرم‌افزارها برای مواردی که برهم‌زننده کارایی‌های یک بازار شود از یک‌سو، نشان‌دهنده ضعف ناظران و از سوی دیگر، موجب شکل‌گیری رانت برای ذی‌نفعان می‌شود.
نخستین‌بار اثر تخریبی پدیده ربات‌نویسی در ثبت نام خودرو علنی شد. سایت گسترش‌نیوز، ۱۷ بهمن ۹۸ در این‌باره نوشت: تکمیل ظرفیت چند دقیقه‌ای در پیش‌فروش خودروسازان باعث شد صحبت‌های زیادی در مورد این قضیه مطرح شد که یکی از آن‌ها استفاده از ربات بود. ماجرا از جایی شروع شد که جواد حسینی‌کیا، یکی از نمایندگان وقت مجلس اسلامی اظهار کرد: «برای بررسی موضوع مربوط به پیش‌فروش خودروسازان تحقیقاتی انجام و به صورت غیررسمی اعلام شد مافیای خودرو با استفاده از ربات در سایت‌ها اقدام به ثبت‌نام می‌کنند.»
ضعف قوانین و نارسایی نظارت‌ها از مهمترین دلایل حضور گروه‌های سودجو است. اگر در صنعت خودروسازی تعداد پیش‌فروش‌ها هر شرکت در طول یک سال در نهایت به اندازه انگشتان یک دست باشد از آنجا که هر روز در بورس با پدیده فشار فروش یا خرید مواجه‌‌ایم، ربات‌ها تاثیر روزانه دارند. این حضور حتی علنی هم شده است و ربات‌نویسان با انتشار آگهی در کانال‌های تلگرامی در حال تبلیغات هستند و جالب‌تر اینکه برای خود تعرفه هم تعیین می‌کنند. سوال اساسی این است که این روزها که ناظران بازار برخی از فعالیت‌های کانال‌های تلگرامی مانند سیگنال‌فروشی را برای بازار سرمایه مضرر تشخیص می‌دهند چرا در برخورد با تبلیغات ربات‌نویسان سکوت کرده‌اند و حتی حاظر به پذیرش آن نیستند.
هر روز در بازار سرمایه در پیش‌گشایش (کشف قیمت) شاهد هجوم گروهی سرمایه‌گذاران برای خرید یا فروش هستیم. وجود سقف یا کف قیمتی (۵ درصد مثبت یا منفی) و جذابیت داشتن یا نداشتن سهم، سبب بروز صف خرید یا فروش در گروهی از نمادها می‌شود. در این میان، رد پای ربات‌ها را در سقوط ۴۰درصدی شاخص کل که از نیمه مرداد در بیشتر نمادهای بورسی اتفاق افتاد، شاهد بودیم. روال کار در پیش‌گشایش‌ها به گونه‌ای است که تقدم خرید یا فروش با افرادی است که سفارش‌شان زودتر در سیستم ثبت شود و همین امر سبب حضور ربات‌نویسان برای سرخطی زدن شده است.
به سفارشی که سرمایه‌گذاران در راس ساعت شروع معاملات در صف خرید یا فروش قرار می‌دهند تا بتوانند در صف جایگاه بهتری داشته باشند اصطلاحا سرخطی زدن می‌گویند. به زبان ساده سرخطی زدن یا سفارش سرخطی روشی از معامله در بورس است که معامله‌گر سفارش خود را راس ساعت ۸:۴۵ صبح در اولین لحظه آغاز ساعت کاری یا در زمان‌های بازگشایی نمادها در طول ساعت معاملات بازار ثبت و ارسال می‌کند.
مدیر امور حقوقی و انتظامی سازمان بورس ۲۳ اسفند ۹۸ از دستور قضایی برای برخورد با کانال‌های بورسی سیگنال فروش در تلگرام خبر داده بود اما در سخنان او درباره پدیده ربات‌نویسی که بیش از سیگنال‌فروشی می‌تواند در روند بازار اخلال ایجاد کند، نکته‌ای به چشم نمی‌خورد.
مدیر امور حقوقی و انتظامی سازمان بورس به سنا گفته بود: «با پلیس فتا مذاکراتی داشته‌ایم و قاضی پرونده هم طی دستور قضایی به ما این اختیار را داده است که IPهای کانال‌های تلگرامی فروشنده سیگنال‌های بورسی را شناسایی و با این‌ها برخورد کنیم».
محمدعلی شیری‌زاده افزوده بود: «در این موارد به ما مراجعه و شکایت شده است و چون این کانال‌ها و سایت‌ها از سازمان بورس مجوز ندارند، این موضوع را تحت عنوان بزه ثبت کرده‌ایم».
مدیر روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان بورس نیز ۲۸ مهر ۹۹ سیگنال‌فروشی برای بورس را جرم و غیرقانونی عنوان کرده بود و از مجازات نقدی و حبس تعزیری برای این تخلف خبر داده بود.
به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، سیاوش وکیلی، در یک بخش خبری شبکه خبر در خصوص خریدوفروش سیگنال در کانال‌های خصوصی فضای مجازی تصریح کرده بود: «به طور قطع سیگنال‌فروشی برای بورس غیر قانونی است».
او ادامه داده بود: «طبق بند یک ماده ۴۹ قانون بازار اوراق بهادار مصوب سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی، هر شخصی که بدون رعایت مقررات و کسب مجوز، تحت هر عنوان به فعالیت‌هایی از قبیل کارگزاری، معامله گری یا بازارگردانی مبادرت ورزد یا خود را تحت هر یک از این عناوین معرفی کند، مرتکب فعل مجرمانه شده است».
اظهارات درباره جرم بودن سیگنال‌فروشی کانال‌های تلگرامی در حالی بیان می‌شود که هیچ اشاره‌ای در آن‌ها به پدیده ربات‌نویسی و کسب‌وکار عده‌ای از این مجرا نشده است. در حالی‌که امروزه کم نیستند کاربران تلگرامی که برای خرید یا فروش‌های خود مخصوصا سرخطی زدن به دنبال استفاده از عرضه‌کنندگان ربات هستند
رامین مجیدی، یکی از فعالان بازار سرمایه، درباره سرخطی زدن می‌گوید: این اصطلاح مدتی است که مورد توجه برخی از سهامدران به منظور قرارگفتن هر چه بهتر در صف های خرید و فروش قرار گرفته است و پیآمد آن شکل گرفتن ربات‌های سرخطی و ترغیب عده‌ای از سهامداران به استفاده از این ربات‌ها برای اهداف و روش‌های غیرعادلانه شده است.
این فعال بازار سرمایه در گفت‌وگو با عصر اقتصاد می‌افزاید: متاسفانه ظهور پدیده‌های جدید مانند ربات‌های سرخط‌زن، نظم معاملاتی را به دلیل نقشی که این برنامه‌ها در هدایت نقدینگی با توجه به صفوف خرید و فروش و سفته بازی دارند، برهم می‌زند که این امر کارایی عملیاتی بورس را نیز زیر سوال میبرد.
مجیدی تاکید می‌کند: وجود سودهای بالا و کوتاه‌مدت در عرضه‌های اولیه سبب تمایل بیشتر سرمایه‌گذاران به ربات‌ها شده است.
او اضافه می‌کند: به طور کلی هر چیزی که باعث تمایز و تبعیض بین سهامداران شود نوعی رانت و بی‌عدالتی محسوب می‌شود و در رابطه با همین ربات‌های سرخط‌زن هم دسترسی عده‌ای از سهامداران در استفاده از ربات‌های پولی یا دسترسی به بعضی کارگزاری‌ها که از الگوریتم‌های خاصی استفاده می‌کنند کاملا موجب بی‌عدالتی و نامتوازن شدن دسترسی عموم سهامداران می‌شود. غم‌انگیزتر این است که شاهد این نوع از رفتارها در بازاری هستیم که قرار است شفافیت از ویژگی‌های مهم آن باشد.
این فعال بازار سرمایه با یادآور شدن اینکه در گذشته نیز برخی کارگزاران اقدام به ارسال دسته سفارش (ددد) می‌کردند، که بعد از ساعت معاملات برای مشتری‌های خاص تخصیص داده می‌شد و این رانت از سوی نهادهای ناظر بورس حذف شد، عنوان کرد: این‌بار هم باید با درایت مسئله صف‌نشینی به خصوص در سهم‌هایی که سودهای بالایی در مدت کوتاهی دارند مثل عرضه اولیه‌ها دارند، حل شود چراکه هر جا که صف و سودهای کلان باشد حتما رانت و فساد نیز شکل می‌گیرد.
مجیدی پیشنهاد کرد: لازم است به صورت بنیادی این مسئله حل شود و بتوان از بار سنگین داده‌ها را که در یک زمان مشخص به صورت دسته‌ای از سوی ربات به تعداد سنگین وارد هسته معاملات می‌شود، جلوگیری کرد.
این فعال بازار سرمایه همچنین هشدار داد: در این میان خیلی از ربات‌های فیک و کانال‌های ارائه‌دهنده این‌گونه ربات‌ها با دسترسی به تمامی اطلاعات بانکی و بورسی مشتریان‌شان موجب مشکلاتی برای سهامداران شده‌اند.
