افول نقش ترانزیت گازی ایران در منطقه
با تشدید بحران کمبود گاز در ایران و آغاز دو پروژه مهم گازی در منطقه، موضوع افول جایگاه ترانزیت گازی ایران بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است.
این تحولات شامل صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران و احداث خط لوله ایغدیر-نخجوان است که می‌تواند به تسریع پیشبرد کریدور زنگزور و کاهش نقش ایران در ترانزیت گاز منطقه منجر شود.
به گزارش عصراقتصاد، یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در حوزه انرژی منطقه، آغاز رسمی صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران است. این پروژه که در چارچوب توافقی میان ترکمنستان، ایران و ترکیه به اجرا درآمده، نقش مهمی در تقویت همکاری‌های انرژی و اقتصادی میان این کشورها ایفا می‌کند. بر اساس این قرارداد، گاز ترکمنستان از طریق زیرساخت‌های ایران به ترکیه منتقل می‌شود.
ایران به دلیل برخورداری از شبکه گسترده خطوط لوله گاز، نقشی کلیدی در این توافق دارد. محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت، در این باره گفت: «این پروژه از ابعاد مختلفی مانند مقدار گازی که در ناحیه شمال شرق کشور تحویل گرفته می‌شود و تعاملاتی که با همسایگان، یعنی ترکمنستان و ترکیه، برقرار می‌شود، حائز اهمیت است.» وی همچنین تأکید کرد که گاز جریان یافته است، اما جزئیات بیشتر در آینده اطلاع‌رسانی خواهد شد.
در مرحله نخست، سالانه دو میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به ترکیه منتقل می‌شود و مسئولان دو کشور در حال مذاکره برای افزایش این میزان در آینده هستند. قیمت رقابتی گاز ترکمنستان از جمله عواملی است که ترکیه آن را به‌عنوان یک دستاورد اقتصادی مهم مطرح کرده است. با این حال، هنوز مشخص نیست که این گاز جایگزین صادرات مستقیم گاز ایران به ترکیه می‌شود یا از ظرفیت‌های خالی خطوط انتقال گاز ایران برای این منظور استفاده می‌شود.
ترکیه جایگزین ایران در تامین گاز نخجوان
در کنار پروژه صادرات گاز ترکمنستان، افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان نیز توجه‌ها را به خود جلب کرده است. این پروژه که با حضور رؤسای جمهور ترکیه و آذربایجان افتتاح شد، جایگاه ترکیه را به‌عنوان تامین‌کننده گاز نخجوان تثبیت کرده و عملاً جایگزین ایران در این حوزه شده است.
خط لوله ایغدیر-نخجوان با ظرفیت انتقال سالانه ۷۵۰ میلیون مترمکعب گاز، نیازهای انرژی نخجوان را تأمین می‌کند و قابلیت افزایش تا دو برابر این مقدار را دارد. پیش از این، تامین گاز نخجوان از طریق ایران و بر اساس قرارداد سوآپ انجام می‌شد. این توافق که در سال ۱۳۸۳ میان ایران و آذربایجان امضا شده بود، به ایران اجازه می‌داد سالانه حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب گاز از آذربایجان در منطقه آستارا دریافت کند و پس از کسر ۱۵ درصد حق سوآپ، باقی‌مانده را به نخجوان منتقل کند.
با این حال، افزایش تنش‌های سیاسی و اقتصادی میان ایران و آذربایجان، روند انتقال گاز را متوقف کرد. اکنون با افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان، ترکیه به‌عنوان تامین‌کننده اصلی گاز نخجوان جایگزین ایران شده است. این تغییر نه تنها بر اقتصاد انرژی ایران تأثیر می‌گذارد، بلکه پیامدهای ژئوپلیتیکی نیز دارد.
کریدور زنگزور و کاهش نقش ترانزیتی ایران
احداث خط لوله ایغدیر-نخجوان و صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه، بخشی از برنامه‌های بلندمدت ترکیه و آذربایجان برای تقویت کریدور زنگزور است. این کریدور قصد اتصال آسیای میانه به اروپا را دارد و در این مسیر، آذربایجان و ترکیه نقش اساسی ایفا می‌کنند. کریدور زنگزور ایران را دور می‌زند و جایگاه ترانزیتی ایران در اتصال آسیای میانه به اروپا را تضعیف می‌کند.
آذربایجان در دو سال گذشته یک خط لوله جدید از باکو تا مرز ارمنستان احداث کرده است که ظرفیت آن دو برابر خط لوله ایغدیر-نخجوان است. در صورت باز شدن کریدور زنگزور، این خط لوله می‌تواند گاز تولیدی از میادین دریای خزر را مستقیماً از باکو به زنگزور و نخجوان منتقل کند و مازاد آن را نیز به ارمنستان و منطقه ایغدیر ترکیه صادر کند.
این کریدور یکی از مهم‌ترین عواملی بود که جنگ قره‌باغ را میان آذربایجان و ارمنستان رقم زد. مطابق آتش‌بس انجام‌شده با ارمنستان، دولت آذربایجان توانایی بازگشایی کریدور زنگزور را دارد. در مقابل، ایران در تلاش است که کریدور ارس را در مقابل کریدور زنگزور احداث کند. کریدور ارس از ایران عبور می‌کند، اما به نظر می‌رسد که آذربایجان و ترکیه ترجیح می‌دهند از مسیر ارمنستان استفاده کنند.
پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی
افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان و صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه، پیامدهای راهبردی مهمی برای ایران دارد. نخجوان که مدت‌هاست برای تامین گاز به ایران متکی بوده، اکنون با خط لوله جدید، وابستگی خود به ایران را کاهش داده است. این تغییر نه تنها بر اقتصاد انرژی ایران تأثیر می‌گذارد، بلکه نفوذ ایران در منطقه قفقاز را نیز تضعیف می‌کند.
سیدمحمدرضا دماوندی، کارشناس حوزه قفقاز، در این باره گفت: «هدف ترکیه و آذربایجان تنها قطع وابستگی گازی نخجوان به ایران نیست، بلکه کاهش نفوذ ایران در منطقه است.» وی افزود که ترکیه و آذربایجان در تلاش هستند تا با ایجاد کریدور زنگزور، نقش ترانزیتی ایران را در منطقه کاهش دهند.
تحولات اخیر در حوزه انرژی منطقه، از جمله صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه و افتتاح خط لوله ایغدیر-نخجوان، نشان‌دهنده کاهش نقش ترانزیت گازی ایران است.
در حالی که ایران در تلاش است تا با احداث کریدور ارس جایگاه خود را حفظ کند، به نظر می‌رسد که ترکیه و آذربایجان با تقویت کریدور زنگزور، نقش ایران در ترانزیت انرژی منطقه را به چالش کشیده‌اند. این تحولات نیازمند بازنگری در سیاست‌های انرژی و دیپلماسی ایران برای حفظ جایگاه خود در منطقه است.
