انتشار دستورالعمل مقابله با اخبار جعلی در فضای مجازی

با گسترش پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی در بستر فضای مجازی، انتشار و بازنشر اخبار جعلی و راستی‌آزمایی‌شده بسیار از گسترده‌تر از گذشته شده است.

سرعت گردش این اخبار و واکنش‌های کاربران به آنها به اندزاه‌ای است که مجالی برای رسانه‌های رسمی برای بررسی صحت و سقف ماجرا و اطلاع‌رسانی به‌موقع ایجاد نمی‌شود. این وضع باعث شده است که انتشار اخبار جعلی به سلاحی علیه دستگاه‌ها، بنگاه‌ها،  اشخاص، تصمیمات و به طور کلی، هر فرد و نهادی که فعالیت‌هایش با منافع عده‌ای در تضاد قرار گرفته است، تبدیل شود.

این روزها با یک خبر جعلی، برای نمونه با ویدئویی ساختگی، عکسی دستکاری‌شده یا متنی غیرمستند، می‌توان مردم را از خرید محصول یک برند منصرف کرد یا با شایعه کمبود فلان کالای مصرفی، صف‌های طویل خرید به‌وجود آورد. همچنین یکی از کاربردهای اخبار جعلی، زمینه‌سازی برای برکناری اشخاص از سمت‌هایشان یا جلوگیری از تصدی سمت‌هایی از سوی افرادی است که برای آنها نامزد شده‌اند. البته دایره کاربرد خبرهای جعلی در دنیای امروز در همین مثال‌ها خلاصه نمی‌شود، بلکه در هر یک از ابعاد زیست شهروندان، از اقتصاد و سیاست گرفته تا ورزش و هنر را در بر می‌گیرد.

در واکنش به گسترش روزافزون انتشار اخبار جعلی و پیامدهای وسیع آنها، شورای عالی مجازی سندی را با عنوان « الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» به تصویب رساند که دبیر شورای عالی فضای مجاز این سند را پس از کسب تایید مقام معظم رهبری برای اجرا به قوه قضائیه، سازمان صداوسیما و وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات، امور خارجه، فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ابلاغ کرده است.

نکته جالب توجه درباره دستگاه‌هایی که الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی به آنها ابلاغ شده است آن است که در میانشان وزارتخانه‌های اقتصادی به چشم نمی‌خورد؛ این در حالی است که بسیاری از اخبار جعلی با هدف تاثیرگذاری بر یک فعالیت یا فرآیند اقتصادی تولید و بازنشر می‌شود.

در متن نامه ابلاغ این سند که روز گذشته در پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات منتشر شده، آمده است:‌ «در اجرای ماده ۱۱ آیین‌نامه داخلی شورای عالی فضای مجازی، به پیوست مصوبه جلسه شصت‌و‌هشتم مورخ ۱۶/۱۰/۹۹ شورای عالی با موضوع ” الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی” که طی نامه شماره ۱۰۶۸۴۷/۹۹ مورخ ۱۲/۱۱/۹۹ به استحضار مقام معظم رهبری (مدظله العالی) رسیده است، برای اجرا ابلاغ می‌شود.»

متن مصوبه

متن  الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی به این شرح است:

مقدمه

با گسترش رسانه‌های ارتباطی نوین به ویژه پیام‌رسان‌های اجتماعی، جریان تولید و انتشار اطلاعات، اخبار و محتوای خبری در فضای مجازی و دامنه تأثیرات آن‌ها افزایش یافته و زمینه مشارکت شهروندان در تولید و انتشار آسان و ارزانِ محتوای خبری فراهم شده است؛ این امر، نشر و بازنشر وسیع و سریع اطلاعات، اخبار و محتوای خبری تحریف شده و خلاف واقع را که عموماً با هدف ضربه به حیثیت اشخاص، آسیب به امنیت روانی، عوام فریبی، بی‌اعتبار سازی نهادها و گزارش‌های رسمی، ایجاد ترس و وحشت عمومی، بر هم زدن آرامش اجتماعی، تضعیف انسجام ملی و تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات صورت می‌گیرد، را نیز تسهیل نموده و مدیریت شرایط خاص نظیر وقوع بیماری‌های فراگیر، بلایای طبیعی یا رویدادهای مهم سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی را با چالش مواجه می‌سازد.

هدف این مصوبه صیانت از سلامت و امنیت روانی جامعه و کاهش آسیب‌های موصوف از طریق تعریف و تعیین اقدامات پیشگیرانه و واکنشی و ارتقاء سطح مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی هماهنگ و به‌هنگام برای مقابله با ناهنجاری‌ها و پیامدهای تولید و نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع است.

ماده ۱- تعاریف

۱-۱- اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع: هر گونه اطلاعات، اخبار و محتوای خبری منتشر شده در فضای مجازی شامل انواع صور متنی، صوتی، تصویری یا چندرسانه‌ای که مابه‌ازایی در واقعیت نداشته یا شکل تحریف‌شده‌ای از یک واقعیت است که موجب آسیب و اخلال در نظم عمومی، تشویش اذهان عمومی، کاهش ثبات، انسجام، اعتماد، سلامت و امنیت فرد و جامعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و یا کسب منافع نامشروع می‌شود؛

۲-۱- درگاه نشر: موجودیت فضای مجازی اعم از کانال، صفحه، وب‌سایت، برنامک و بات یا ربات که در دسترس عموم بوده و در آن اطلاعات، اخبار و محتوای خبری منتشر یا بازنشر می‌شود و بیش از پنج هزار مخاطب دارد؛

۳-۱- سکوی نشر: هر سامانه و زیرساختی که قابلیت ایجاد و مدیریت فنی و مقرراتی درگاه‌های نشر را دارد.

ماده ۲- به منظور فراهم آمدن زمینه‌های مؤثر پیشگیری از جرائم، قوه قضاییه ظرف مدت سه ماه و با همکاری مرکز ملی فضای مجازی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نسبت به ارایه لایحه مقابله با اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با پوشش همه ابعاد از جمله موارد زیر اقدام نماید:

۱-۲- تنقیح و متناسب‌سازی مجازات‌های مقرر در کلیه قوانین مرتبط، با هدف ارتقاء بازدارندگی در سطوح فردی، گروهی، نهادی، محلی، ملی و بین‌المللی؛

۲-۲- تعیین و تفکیک مسئولیت صاحبان درگاه‌ها و سکوهای نشر و اشخاص حقیقی و حقوقی تولیدکننده و انتشار دهنده اخبار، اطلاعات و محتوای خبری خلاف واقع؛

۳-۲- تبیین مصادیق جرم مشهود در حوزه اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی؛

۴-۲- تبیین صلاحیت محاکم جمهوری اسلامی ایران در رسیدگی به اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع علیه امنیت و حاکمیت ملی و حقوق اشخاص در ارتباط با درگاه‌ها و سکوهای نشر خارجی.

ماده ۳- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ظرف مدت سه ماه در خصوص موارد زیر اقدام نماید:

۱-۳- شناسایی و احراز هویت درگاه‌های نشر در سطوح ملی و استانی و تشکیل پایگاه اطلاعاتی با همکاری دستگاه‌های ذیربط با اولویت داده به درگاه‌های نشر پرمخاطب؛

۲-۳- طراحی و پیاده‌سازی سازوکارهای جامع رصد و راستی آزمایی اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع منتشر شده در درگاه‌های نشر و ایجاد سکوی مرجع برای آگاهی‌رسانی در مورد اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با استفاده از ظرفیت نهادهای مدنی و رسانه‌ها و ارایه واسط‌های برنامه کاربردی برای دریافت خودکار آن‌ها توسط درگاه‌های نشر و ذی‌ربطان؛

۳-۳- تدوین دستورالعمل و ایجاد پنجره واحد همکاری درگاه‌های نشر با نهادهای ذیربط برای مقابله و واکنش فوری به رخدادها؛

۴-۳-تهیه و اجرای سازو کار جمع‌آوری اطلاعات نقاط تماس درگاه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی خارجی و مواجهه فعال با آن‌ها در مواقع نشر اخبار، اطلاعات و محتوای خبری خلاف واقع با همکاری وزارت خارجه؛

۵-۳- تدوین و پیاده‌سازی نظام اعتبارسنجی و رتبه‌بندی درگاه‌ها و سکوهای نشر با همکاری سازمان صدا و سیمای ج.ا.ا از منظر مقابله با اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع و انتشار گزار عملکرد آن‌ها در فواصل زمانی سه ماهه؛  در این نظام، شاخص‌های اعتباردهی موراد منتشره، الگوریتم دریافت تا زمان پدیدار شدن اخبار، اطلاعات و محتوای خبری در درگاه نشر، ایجاد سامانه‌های هوشمند تشخیص، امکان دریافت گزارش‌های مردمی و ارسال اطلاعیه الکترونیکی برای کاربران مد نظر قرار گیرد؛

۶-۳- طراحی و اعطای سالیانه نشان کیفیت نشر به درگاه‌ها و سکوهای نشر به نحوی که این نشان در دیگر نظام‌های مرتبط اعم از تشویق و تنبیه تأثیر داشته باشد؛

۷-۳- تدوین مقررات اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت اجتماعی در زمینه انتشار مسئولانه اطلاعات، اخبار و محتوای خبری در فضای مجازی با همکاری نهادهای صنفی و فعالان رسانه؛

۸-۳- ارتقاء سواد فضای مجازی و سطح آگاهی آحاد جامعه برای مواجهه با اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با استفاده از ظرفیت مراجع قانونی ذیربط از قبیل وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان صدا و سیمای ج.ا.ا؛

۹-۳- تهیه نظام مستندسازی اقدام حقوقی و مقابله با سوء عملکرد و عدم همکاری سکوهای نشر خارجی در زمینه اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع با همکاری دادستانی کل کشور و وزارت امور خارجه؛

ماده ۴- هیئت نظارت بر مطبوعات درگاه‌های نشر داخلی را مطابق با شرایط مندرج در قانون مطبوعات به عنوان نشریه الکترونیک محسوب و شیوه‌نامه جدید نظارت بر تخلفات ناشی از اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع را در چارچوب قانون و آیین‌نامه‌های موجود تهیه و به اجرا درآورد؛

ماده ۵- وزارت امور خارجه با بهره‌گیری از ظرفیت‌های حقوقی و دیپلماتیک، برای مقابله با موارد ارجاعی از سوی دستگاه‌های مسئول در خصوص عملیات سازمان یافته انتشار اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف‌واقع علیه منافع و امنیت ملی با منشا خارجی اقدام نماید؛

ماده ۶- سازمان صداو سیمای ج.ا.ا در هنگام انتشار اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی که دارای پیامد سطوح منطقه‌ای، قومی و ملی هستند، با حضور میدانی و استفاده از روش‌های جدید خبری، نسبت به آگاه‌سازی افکار عمومی، ارتقاء تاب‌آوری اجتماعی و کاهش میزان اثرگذاری اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف‌واقع در سطح عموم، اقدام کند؛

ماده ۷- درگاه‌های نشر موظف هستند برای مواجهه با پیامدهای نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف‌واقع اقدامات زیر را انجام دهند:

۱-۷- سازو کار لازم برای تشخیص اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع دریافتی قبل از انتشار اعم از رویه‌های انسانی و یا ماشینی موسوم به تعدیل محتوا و یا اتصال به سامانه‌های راستی‌آزمایی مرجع ایجاد شده در کشور ایجاد کنند؛

۲-۷- به محض اطلاع از انتشار اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف‌واقع نسبت به حذف و درج توضیحات اقدام و از رویه‌ها و سامانه‌های گزارش‌دهی فوری به مراجع قانونی ذیربط استفاده نمایند.

ماده ۸- سکوهای نشر موظف هستند علاوه بر ایجاد سازو کار و رویه‌های اجرایی موثر و سامانه‌های هوشمند شناسایی و حذف فوری اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع، نسبت به ارائه خدمات مورد نیاز درگاه‌های نشر در چارچوب این مصوبه اقدام کنند.