ایران میان دو خشکی
خشکسالی فزاینده اقتصاد ایران را در تنگنای جدی منابع و هزینههای روبهافزایش گرفتار میکند
سکینه مهرائی
ایران در یکی از سختترین مقاطع تاریخی خشکسالی قرار گرفته است و در حالی گرفتار دو موج همزمان خشکسالی جوی و کمآبی هیدرولوژیک شده که افت بارشها، کاهش منابع تجدیدپذیر و رشد هزینههای تأمین، اقتصاد کشور را وارد دورهای از فشارهای سنگین و تصمیمهای ناگزیر کرده است.
در این میان، مدیران آب کشور در نمایشگاه صنعت آب، یکی پس از دیگری از ضرورت تغییر ریل حکمرانی آب سخن گفتند.
به گزارش عصراقتصاد، عیسی بزرگزاده سخنگوی صنعت آب کشور در نشست «آب یا سراب» پرده از گسترش روایتهایی برداشت که او آنها را «سرابفروشی» نامید. او گفت: طی ماههای اخیر دوباره صداهایی بلند شده که وعده «جمعکردن ابر»، «بارشسازی از آب خلیج فارس»، «بالا کشیدن تودههای رطوبتی» و حتی «هدایت بارش به شهرها» را میدهند. به گفته او، بخشهایی از جامعه در حال شنیدن روایتی است که گویی آب مانند پرندهای تربیتشده با فرمان انسان حرکت میکند.
بزرگزاده با صراحت اعلام کرد: انرژی لازم برای حرکتدادن یا خلق یک سامانه بارشی «در مقیاس دهها بمب اتمی» است و هیچ فناوری شناختهشدهای توان این کار را ندارد. او افزود: «گاهی توهم کنترل جذاب است اما باید مراقب بود این توهم جای علوم پایه را نگیرد. امروز یکی از پرطرفدارترین کالاها در جامعه توهم دانایی است.»
او با تعبیر «تکنیک دارکوب» توضیح داد: تکرار ادعاهای بیپایه در نهایت ذهن جامعه را به پذیرش آنها عادت میدهد و مرز میان علم و شبهعلم را پاک میکند. او تأکید کرد بسیاری از ادعاهای رایج حتی با اصول ساده فیزیک دبیرستان نیز همخوانی ندارد و هیچکس قادر نیست قوانین ترمودینامیک و انرژی را دور بزند.
بزرگزاده در ادامه با ارائه تازهترین آمار بارندگیها گفت: پاییز جاری نتوانسته کمبودهای انباشته را جبران کند. مجموع بارشهای ثبتشده از ابتدای سال آبی تا دهم آذر فقط ۵.۸ میلیمتر بوده که یعنی ۸۵ درصد عقبماندگی نسبت به میانگین ۵۷ ساله.
او گفت: استانهایی مانند فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، یزد، هرمزگان، قم و خراسان رضوی «حتی یک میلیمتر بارندگی» ثبت نکردهاند. تهران نیز با ۹۷ درصد عقبماندگی در وضعیت اضطراری است. به گفته سخنگو، بارش اخیر تهران که حدود یکونیم میلیمتر بود «خبر خوبی است اما به کار تأمین آب نمیآید» چون به رواناب تبدیل نشده و وارد سدها نشده است.
ورودی مخازن کشور از ابتدای سال آبی تا ۱۱ آذر حدود ۲ میلیارد و ۳۸۰ میلیون مترمکعب بوده در حالیکه پارسال ۴ میلیارد مترمکعب ثبت شده بود؛ یعنی ۴۰ درصد کاهش ورودی و ۲۷ درصد کاهش ذخایر . با این شرایط، مخازن کشور حدود ۳۲ درصد پر هستند اما در تهران این رقم به ۹ درصد رسیده است.
بزرگزاده گفت: «هیچکس مجاز به بدمصرفی نیست. اقلیم با ما همراهی نمیکند و اگر مردم همراه نشوند شرایط بسیار سختتر خواهد شد.» او از سیاستهای حمایت از کممصرفها و جریمه بدمصرفها دفاع کرد و از رسانهها خواست احساس امنیت کاذب ایجاد نکنند.
نقشه عملیاتی بارورسازی در سال جاری
محمدمهدی جوادیانزاده سرپرست سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی در سخنرانی خود تلاش کرد روایت علمی بارورسازی را از شایعات تفکیک کند. او با اشاره به تاریخچه جهانی و ایرانی این فناوری گفت: «بارورسازی ابزار مدیریت منابع آب است اما جایگزین بارش طبیعی نیست و نمیتواند سامانه خلق کند.»
به گفته او نخستین فعالیتهای علمی در دهه ۱۹۴۰ آغاز شد و ایران نیز از سال ۱۳۴۶ وارد این حوزه شده است. عملیات اجرایی جدی بین سالهای ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷، با کمک شرکت کانادایی و با هواپیما و ژنراتور زمینی انجام شد.
جوادیانزاده تأکید کرد که همه مراجع علمی معتبر جهان «خلق یا جابهجایی سامانه بارشی» را رد میکنند. تنها امکان موجود «تقویت یک ابر مساعد» است، آن هم در حد ۵ تا ۲۰ درصد . او توضیح داد: «تزریق یدید نقره از طریق هواپیما، پهپاد یا ژنراتور زمینی، سرعت کریستالسازی را افزایش میدهد و اگر ابر آماده باشد، بارش اندکی بیشتر رخ میدهد.»
او یکی از چالشهای این فناوری را دشواری تشخیص اثر عملیات از اثر طبیعی سامانهها دانست. بنابراین ارزیابیها باید توسط نهادهای ثالث و براساس گایدلاینهای بینالمللی انجام شود. به گفته او نتایج سالهای اخیر نشان داده در برخی عملیاتها اثرات قابل اندازهگیری ثبت شده، اما این اثرات محدود و وابسته به نوع ابر است.
جوادیانزاده با توضیح روند توسعه این فناوری گفت: پس از تأسیس مرکز ملی تحقیقات باروری ابرها در سال ۱۳۷۶ و انتقال فناوری از روسیه، مسیر بارورسازی در ایران ساختارمند شده است. پروژه امکانسنجی ۲۴ جلدی که بین سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ اجرا شد، مناطق مناسب را مشخص کرد و براساس توصیه سازمان جهانی هواشناسی، تمرکز اصلی روی ابرهای کوهستانی و اوروگرافیک گذاشته شد؛ ابرهایی که هم کمریسکاند و هم واکنشپذیری بیشتری دارند.
امسال عملیات بارورسازی در چهار محور انجام میشود: خراسان رضوی و شمالی، حوضه دریاچه ارومیه، حوضههای غرب کشور شامل لاینرود و کوهرنگ و همچنین تهران. استانهای مرکزی و بوشهر نیز با مدل ترکیبی پهپاد و هواپیما پوشش داده میشوند. با این حال، عملیات تنها در «پهنههای مشخص کوهستانی» انجام میشود و برنامهای برای اجرای سراسری وجود ندارد.
او هشدار داد: هیچکس حق ندارد پس از هر عملیات از «میزان افزایش بارش» صحبت کند. سنجش اثر تنها پس از پایان فصل و طی یک فرآیند تحلیلی هشتماهه ممکن است. او با استناد به سند ژوئن ۲۰۲۴ سازمان جهانی هواشناسی گفت این نهاد نه بارورسازی را رد و نه آن را تأیید میکند بلکه آن را ابزار مشروط میداند.
ریسکهای اقلیمیِ پرهزینه
وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، روایت دیگری از ابعاد این بحران ارائه کرد. او گفت: ایران درگیر یکی از بیسابقهترین خشکسالیهای هیدرولوژیک است و موجهای بارشی اخیر تنها «تر کردن سطحی» بسیاری از استانها بوده است.
او خبر داد: از هفته آینده موج بارشی قدرتمندی وارد کشور میشود که بارشهای ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیمتری عمدتاً برف را برای استانهای غربی به همراه دارد و حوزههای کرخه، کارون و دریاچه ارومیه را تقویت میکند. تهران هم بهویژه در ارتفاعات شمالی بارش مطلوبی خواهد داشت.
اما هشدار اصلی او این بود که سال آبی جاری «بهمراتب نگرانکنندهتر» از سال گذشته است؛ سالی که بارشهای بهار ۴۶ درصد، زمستان ۳۳ درصد و پاییز ۴۶ درصد زیر نرمال بود. او گفت اگرچه پیشبینیها از زمستانی نرمال خبر میدهد اما حتی این هم پاسخگوی کمبودهای انباشته نخواهد بود.
وظیفه با مروری تاریخی روی نوسانات اقلیمی گفت: متوسط بارش ایران ظرف پنج دهه از حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلیمتر به ۲۰۰ تا ۲۱۰ میلیمتر رسیده و گرمترین دهههای تاریخ کشور در همین سالها ثبت شده است. او این روند را نتیجه ترکیب تغییر اقلیم جهانی و تخریب محیطزیست داخلی دانست.
در مورد بارورسازی نیز او گفت: این فناوری «راهحل جادویی» نیست و نتایج آن در بسیاری از کشورها محدود و در حد خطای آماری بوده است. او تأکید کرد بارورسازی تنها در قالب پروژههای دقیق، طولانیمدت و پژوهشی قابل دفاع است.
تهران تا مرز تخلیه
رضا حاجیکریم رئیس فدراسیون آب کشور، یکی از تندترین هشدارهای روز را درباره بحران تهران مطرح کرد. او گفت: پایتخت وارد مرحلهای شده که هزینههای مهار بحران از توان دولت و شهرداری فراتر میرود و «اگر بارشهای دو هفته آینده نمیرسید، ناچار به بحث درباره تخلیه شهر بودیم».
حاجیکریم با انتقاد از «رویافروشیهای آبی» گفت تهران ۱۴ میلیون نفر جمعیت دارد اما ظرفیت آبی آن تنها برای ۲.۵ میلیون نفر طراحی شده است. به گفته او «نه بارورسازی و نه انتقال آب از جنوب و نه طرحهای رویایی»، هیچکدام پاسخگوی مصرف فعلی نیستند. او حتی گفت: زمانی از طالبان بهعنوان نجاتدهنده آب تهران نام برده میشد اما «امروز همان منابع هم خشک شدهاند».
او هشدار داد: اصفهان و مشهد نیز در وضعیت فروپاشی قرار گرفتهاند. در اصفهان فرونشست به منازل رسیده و آثار تاریخی دچار آسیب شدهاند. حاجیکریم گفت: «با این وضعیت همچنان به مردم گفته میشود آب تعمیر میشود. کجای این سرزمین قابل تعمیر مانده است؟»
به گفته او تهران سالانه یکهزار میلیارد مترمکعب آب مصرف میکند اما تنها ۱۲۰ میلیون مترمکعب بارندگی دارد. حتی اگر نصف بارندگیها مصرف شود، تهران ۲۰ برابر بیش از منابع خود آب مصرف میکند.
او راهحل را نه در ابرها و نه در انتقال آب، بلکه در «سازگاری با کمآبی و توقف پروژههای انبوهسازی بدون بازچرخانی» دانست.
تغییر ریل آب از مصرفگرا به بقا
در عین حال، هاشم امینی مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، با ارائه تصویری کمسابقه از وضعیت آب گفت: هیچ شهری دچار قطع آب شرب نشده اما تنش در حال گسترش است. او اعلام کرد سیاست وزارت نیرو «تکیه نکردن بر بارش» و مدیریت کشور بر اساس «بدترین سناریو» است. به گفته او حتی اگر «طوفان نوح» هم برسد، شیوه مدیریت تغییر نمیکند.
امینی گفت منابع آب تجدیدپذیر که سالها ۱۰۳ میلیارد مترمکعب بود، اکنون به ۶۶ میلیارد مترمکعب رسیده و این عدد پیام روشنی برای تغییر ریل کشاورزی، صنعت و مصرف خانگی دارد. او از برنامههای گسترده مدیریت فشار، هوشمندسازی شبکه، اصلاح لولههای فرسوده و کاهش هدررفت گفت و نصب تجهیزات کاهنده را «اثرگذارترین اقدام» دانست.
ورود آبفا به بورس انرژی
علویان صدر معاون اقتصادی و برنامهریزی آبفا نیز اعلام کرد: ۴۴ درصد مشترکان زیر الگو مصرف میکنند و نرخ ۸۷۰۰ تومان برای هر مترمکعب عملاً افزایش ندارد. تعرفه تا دو برابر الگو همچنان یارانهای است. قبضهای چندمیلیونی اخیر را یا بدهی انباشته یا مصرفهای غیرمنطقی مانند پر کردن استخر دانست.
او خبر داد که آبفا وارد بورس انرژی شده و عرضه پساب، فروش جامدات زیستی و انتشار «گواهی صرفهجویی» برای تأمین مالی پروژههای کاهش هدررفت در دستور کار است.
۲۵۰ پروژه نجات
جوز قاسمی معاون راهبردی و نظارت بر بهرهبرداری گفت: سال آبی جاری با ۸۷ درصد کاهش بارش نسبت به بلندمدت پیش میرود و تهران ۹۵ درصد کاهش دارد. بسیاری از استانها «هیچ بارشی» ثبت نکردهاند. او اعلام کرد ۲۵۰ پروژه اضطراری برای ۲۴ استان و ۵۷ شهر تعریف شده که اجرای آنها آغاز شده است.
او افزود: ۹۱ آبشیرینکن با ظرفیت ۵۵۰ هزار مترمکعب در شبانهروز فعالاند و ۱۶ طرح جدید در حال ساخت است. همچنین ۲۷ طرح فاضلاب در سال ۱۴۰۴ وارد مدار بهرهبرداری میشود.
سخنرانیهای نمایشگاه، شکاف میان واقعیت اقلیمی و روایتهای عمومی را آشکار کرد. یکسوی میدان، سرابفروشی و توهم بارانسازی ایستاده و سوی دیگر، واقعیت سخت کاهش شدید بارش، افت منابع تجدیدپذیر، بحران تهران و محدودیتهای فنی فناوریهایی مانند بارورسازی.
پیام مشترک همه سخنرانان این بود:«راهحل جادویی وجود ندارد. تنها راه نجات، اصلاح مصرف، هوشمندسازی مدیریت، بازچرخانی و سازگاری است.»
