سید محسن حسینی؛ کارشناس حوزه آب
نقش خاک در کره زمین به چهار وظیفه اصلی خلاصه میشود که شامل: محیطی برای رشد گیاهان، محیطی برای جمعآوری، تأمین و تصفیه آب، اصلاحکننده دمای هوا و زیستگاه ارگانیسمها است.
صرفنظر از کاربردهای متعدد این ماده حیاتی برای انسان، از جمله امنیت غذایی بشر، از منظر مسائل آب رابطه حیاتی و گستردهای بین خاک و منابع آبی وجود دارد و حفاظت خاک حلقهای از زنجیره مدیریت یکپارچه منابع آب محسوب میشود که به برخی موارد اشاره میشود:
خاک به عنوان یک منبع ذخیره آب، بخشی از نزولات آسمانی را در خود نگهداری میکند و موجب عدم هدر رفتن آن از طریق تبخیر شده و ضمن تأمین بخشی از آب مورد نیاز گیاهان و محیط زیست، به تدریج بخشی از این آب را در آبخوانهای زیرزمینی ذخیره کرده تا در مواقع لازم از آن استفاده شود.
در زمان بارش باران، بهویژه در بارشهای با شدت زیاد، ذرات خاک محافظت نشده از بستر خود جدا شده و همراه آب به پاییندست منتقل میشود. در این حال قدرت تخریبی سیلاب تشدید گردیده و اراضی، تأسیسات و آنچه در مسیر سیلاب قرار دارد با شدت بیشتری تخریب میشود.
پس از پایان سیل، رسوبات به جا مانده از سیلاب مسیر رودخانهها را انباشته و آبگذری آنها را کاهش داده و پلها را با مشکل مواجه میکند. این موضوع ضمن ایجاد خطر مضاعف سیل برای مجاورین، برای لایروبی رودخانه و تنقیه پلها نیازمند هزینههای سنگین و مستمر است.
بشر برای استفاده نابهنگام از آب در زمان نیاز برای مصرف شرب، صنعت و کشاورزی و نیز کنترل سیلاب، سدهای زیادی در بستر رودخانهها احداث کرده است. تهنشین شدن خاکی که از مناطق بالادست همراه آب به محل سدها میرسد موجب پر شدن مخزن سدها و کاهش و اتمام عمر مفید سدها شده و هزینههای عمدهای را بر جوامع انسانی تحمیل میکند.
عوامل متعددی مانند استفاده نامناسب از روشهای کشت، بیتوجهی به کشت محصولات مناسب با هر منطقه و حوادث طبیعی، خاک را به سوی فرسوده شدن پیش میبرد. در این حالت از میزان مواد آلی آن که در تغذیه گیاه مؤثرند کاسته میشود، آب موجود در زیر ریشه گیاهان سریعتر تبخیر شده و گیاه برای ادامه حیات به چالش کشیده میشود.
میانگین جهانی فرسایش خاک سالانه حدود ۱۰ تن در هکتار است و این میزان در برخی استان ها سالانه در مناطق جنگلی حدود ۶ تن و در اراضی کشاورزی سالانه تا ۱۷ تن در هکتار فرسایش خاک اتفاق میافتد و میزان فرسایش خاک در اراضی شیبدار و بدون پوشش به یش از ۳۰ تن در هکتار می رسد.
در حقیقت امروزه اراضی زراعی کمبازده با شیب بیشتر از ۱۴ درجه به عنوان تهدیدی برای خاک و آب به شمار میروند. چه آنکه از طرفی اراضی، تأسیسات و نقاط جمعیتی زیادی که در پای این اراضی شکل گرفتهاند، همواره در معرض سیلاب پر رسوب ناشی از بارندگی بر سطح این اراضی هستند و از سوی دیگر حجم بزرگی از خاک در بارشها به آبراههها منتقل شده و در رودخانهها و پشت سازههای تقاطعی و پلها رسوب میکند و ظرفیت آبگذری رودخانهها را کاهش داده و نیاز به لایروبی و ساماندهی رودخانهها را افزایش میدهد.
در زمان سیل موجب آبگرفتگی اراضی و تأسیسات پیرامون رودخانهها میشود و نیز بخش زیادی از این رسوبات در دریاچه سدهای مخزنی و نیز پشت سدهای انحرافی رسوب کرده و با کاهش ظرفیت سدها، ضمن تأثیر منفی در برنامهریزی آبگیری و مصرف آب سدها، عمر مفید سدها را کاهش میدهند.
اجرای طرحهای آبخیزداری بهویژه در حاشیه روستاهای در معرض خطر، کاشت توامان درخت و بوته در اراضی شیبدار، اجرای اصول کشاورزی حفاظتی، تراسبندی کردن مزارع، کاشت محصولاتی مانند یونجه و گیاهان دارویی که با یک سال کاشت برای چندین سال به شخم نیاز ندارند، از کارهای مهم حفاظت خاک است.
در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که با توجه به اینکه اراضی شیبداری که از نظر اقلیمی بارندگی حدود ۵۰۰ میلیمتر در سال را شاهد هستند، لازم است گونههای گیاهی را در نظر گرفت که نیاز آبی آنها کمتر از ۵۰۰۰ مترمکعب در سال بوده و نیاز به آبیاری نداشته باشند.
