آیدا برخورداری، گروه انرژی – کمبود آب، دارایی‌هایی که روزگاری موهبت طبیعت خوانده می‌شدند — از حقابه کشاورزان تا سهم صنایع — را به کالاهایی کمیاب و قابل معامله تبدیل کرده است. اکنون بازار جدیدی در حال شکل‌گیری است؛ بازاری که در آن، آب به جای کشت، فروخته می‌شود و ارزش اقتصادی دشت‌ها نه از حاصلخیزی، که از عمق آخرین چاه‌هایشان تعیین می‌گردد.
به گزارش عصراقتصاد، ایران در آستانه بحرانی‌ترین دوران آبی خود ایستاده است. بحرانی که نه تنها حیات کشاورزی و منابع طبیعی، بلکه پایداری اجتماعی و اقتصادی کشور را تهدید می‌کند. تازه‌ترین داده‌های سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد که ایران وارد ششمین سال پیاپی خشکسالی شده و میزان بارش‌ها در سال جاری به کمترین حد چند دهه اخیر رسیده است.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، در گفت‌وگو با رسانه‌ها این وضعیت را «زنگ خطر برای حیات آب در ایران» توصیف کرده و گفته است: «از ابتدای سال آبی ۱۴۰۴ تا نهم آبان، تنها ۲.۲ میلی‌متر بارندگی در کل کشور ثبت شده؛ در حالی که میانگین بلندمدت این رقم ۹.۸ میلی‌متر است؛ یعنی کاهش ۷۸ درصدی نسبت به حد نرمال.»
به گفته او، تابستان و پاییز خشک امسال یادآور بحرانی‌ترین فصل‌های کم‌بارش ایران است و احتمالاً پاییز ۱۴۰۴ به عنوان یکی از کم‌بارش‌ترین دوره‌های دهه‌های اخیر در تاریخ اقلیم کشور ثبت خواهد شد.
بارش صفر در بسیاری از استان‌ها
مدیر مرکز ملی اقلیم با اشاره به اینکه در برخی استان‌ها حتی «هیچ بارشی» ثبت نشده، افزود: «در تهران تنها یک میلی‌متر باران گزارش شده در حالی که میانگین معمول باید بیش از ۱۵ میلی‌متر باشد. آذربایجان شرقی با دو میلی‌متر و آذربایجان غربی با پنج میلی‌متر نیز نسبت به میانگین طبیعی خود بیش از ۸۰ درصد کاهش داشته‌اند.»
در شمال ایران نیز اوضاع چندان بهتر نیست. گیلان – که همیشه به عنوان پربارش‌ترین منطقه کشور شناخته می‌شود – امسال تنها ۸۲ میلی‌متر بارش داشته است، در حالی که رقم نرمال آن ۱۴۷ میلی‌متر گزارش شده است.
به این ترتیب، بیش از ۲۰ استان از جمله یزد، همدان، هرمزگان، مرکزی، لرستان، کردستان، قم، فارس، سمنان، زنجان، خراسان‌ها و حتی خوزستان، پاییز خود را بدون بارش سپری کرده‌اند.
افزایش یک درجه‌ای میانگین دمای کشور نیز تبخیر آب را تشدید کرده و وضعیت خشکسالی را به مرز اضطرار رسانده است.
براساس پیش‌بینی‌های رسمی، احتمال آغاز بارش‌ها از اواخر آذرماه وجود دارد. با این حال، حتی بارش نرمال زمستان نیز قادر به جبران خسارات شش‌ساله کم‌بارشی نیست. وظیفه توضیح می‌دهد: «اگرچه نیمه غربی کشور ممکن است زمستانی نسبتاً نرمال را تجربه کند، اما شرق ایران همچنان تا ۵۰ درصد کمتر از میانگین بارندگی خواهد داشت و حتی بارش‌های زمستانی نیز وضعیت منابع آب را متحول نمی‌کند.»
نتیجه روشن است: آبخوان‌ها خالی‌تر از همیشه‌اند و مصرف بی‌رویه شهری و کشاورزی، منابع باقی‌مانده را تهدید می‌کند. طبق گزارش وزارت نیرو، فشار بر چاه‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر به اوج رسیده و سطح آب در ۸۰ دشت کشور به نقطه بحرانی رسیده است.
تراز خزر هم سقوط کرد
از خشکی زمین تا عقب‌نشینی دریا؛ بحران تنها محدود به خشکی نیست. رئیس مرکز ملی اقلیم هشدار داد که سطح آب دریای خزر نیز در حال کاهش است. موضوعی که نه‌تنها زیست‌بوم شمال ایران بلکه اقتصاد بندری کشور را تهدید می‌کند.
«در نشست اخیر کمیته کشورهای حوزه خزر (CASPCOM) در روسیه، کاهش تراز آب به‌طور ویژه بررسی شد. این افت موجب عقب‌نشینی آب از سواحل و بروز مشکلات برای بنادر و تأسیسات بندری ایران شده است. اگر روند فعلی ادامه یابد، پهلوگیری کشتی‌ها در بنادر شمالی دشوارتر و هزینه تجارت دریایی افزایش می‌یابد.»
وظیفه همچنین هشدار داد که کاهش سطح خزر می‌تواند به خشک شدن تالاب‌های ساحلی و افزایش گرد و غبار ناشی از بسترهای خشک منتهی شود. وی گفت: «رطوبت کمتر در مناطق ساحلی به معنای کاهش بارش‌های بعدی است؛ چرخه‌ای معیوب که می‌تواند شمال ایران را نیز درگیر کم‌بارشی مداوم کند.»
ایران در ششمین سال خشکسالی، با کاهش ۷۸ درصدی بارش و افت تراز خزر به مرز بحران رسیده؛ کارشناسان هشدار می‌دهند بدون تغییر، تشنگی سرنوشت کشور است
با عقب‌نشینی دریا و خشکی زمین، خطر شکل‌گیری کانون‌های جدید گرد و خاک در شمال کشور افزایش یافته است. بستر خشک خزر و تالاب‌های شمالی که حاوی ذرات ریز و نمکی هستند، به‌گفته کارشناسان، در صورت وزش بادهای شدید به منبعی تازه برای طوفان گرد و غبار تبدیل می‌شوند.
چنین پدیده‌ای نه‌تنها تهدیدی برای سلامت مردم بلکه عاملی برای تخریب پوشش گیاهی و حیات وحش محسوب می‌شود. تجربه دریاچه ارومیه – که خشک شدن آن ده‌ها هزار هکتار زمین را به منبع ریزگرد بدل کرد – حالا می‌تواند در شمال تکرار شود.
بارورسازی ابرها؛ امید یا توهم؟
در میان موج انتقادات نسبت به بی‌عملی دستگاه‌ها، طرح بارورسازی ابرها دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است. اما وظیفه، با نگاهی واقع‌گرایانه، این ایده را چندان مؤثر نمی‌داند: «بارورسازی همان‌قدر که شنیدنی است، غیرقطعی هم هست. در بسیاری از مناطق جهان اثربخشی این عملیات تنها بین ۵ تا ۲۰ درصد بوده و در منطقه ما به دلیل کمبود رطوبت، احتمال موفقیت حتی کمتر است.»
او تأکید می‌کند که این طرح فقط در صورت وجود ابرهای مستعد می‌تواند اثرگذار باشد و به هیچ عنوان جایگزینی برای مدیریت مصرف یا احیای منابع آب نیست. با این حال، مقایسه هزینه‌های این طرح با گزینه‌هایی چون انتقال بین‌حوضه‌ای یا شیرین‌سازی، بارورسازی را همچنان «اقتصادی‌تر» نشان می‌دهد. سازمان هواشناسی نیز پیشنهاد کرده این طرح در برخی نواحی محدود و به‌صورت آزمایشی اجرا شود تا اثربخشی آن سنجیده شود.
تهدید تنش آبی در کلان‌شهرها
در حال حاضر شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران، مشهد، اراک و تبریز در وضعیت تنش آبی قرار دارند. شبکه‌های تأمین آب این شهرها به‌گفته کارشناسان وزارت نیرو در صورت تداوم خشکسالی «به مرز خطر» نزدیک می‌شوند.
وظیفه با هشدار نسبت به مصرف بی‌رویه گفت: «آب نه مسئله یک وزارتخانه بلکه دغدغه همه ملت است. اگر مدیریت مصرف و همراهی مردم صورت نگیرد، حتی با بارش زمستانی نیز از بحران عبور نخواهیم کرد.»
براساس بررسی‌ها، تهران بیش از ۳۰ درصد از نیاز خود را از منابع زیرزمینی تأمین می‌کند و این در حالی است که تراز مخازن جنوب پایتخت طی سال گذشته ۱.۵ متر افت کرده است. روندی که اگر متوقف نشود، پایتخت را در تابستان آینده با بحران تأمین آب آشامیدنی مواجه خواهد کرد.
کارشناسان بر این باورند که راه‌حل، نه در طرح‌های مقطعی، بلکه در یک اصلاح ملی است: بازنگری در الگوی مصرف کشاورزی، کاهش اتکا به منابع زیرزمینی، بازچرخانی فاضلاب شهری و آموزش همگانی درباره بحران آب.
بنابراین، پیام روشن رئیس مرکز ملی اقلیم تکرار می‌شود: «خشکسالی دیگر پدیده‌ای گذرا نیست؛ به واقعیت زندگی ما بدل شده است. برای عبور از این بحران، باید همه کشور تشنه تغییر شود، پیش از آنکه تشنه آب شود.»
