در بازار APIهای بانکی ایران چه خبر است؟
در حالی‌که دنیا با سرعت به‌سوی بانکداری باز حرکت کرده و رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی نقش کلیدی در این تحولات دارند، ایران همچنان با ساختارهای انحصاری، ابهام‌های قانونی و غیبت بازیگران اصلی در حال تجربه‌ای متفاوت است. بازاری خاکستری و پرابهام که هنوز به شفافیت، رقابت و حمایت از نوآوری نرسیده است.
بازاری که کسی به‌درستی اندازه‌اش را نمی‌داند
در ایران، برآورد دقیقی از اندازه بازار رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی وجود ندارد. برخی منابع از سهم ۵۰۰ میلیارد تومانی رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی در پرداخت‌یارها سخن می‌گویند و دیگرانی تا ۲ هزار میلیارد تومان هم تخمین زده‌اند.
با این حال، نبود آمار شفاف و غیبت رگولاتور فعال باعث شده هیچ‌کس نتواند با قاطعیت از اندازه، رشد یا فرصت‌های واقعی این بازار سخن بگوید.
بانک‌هایی که نه «باز» هستند و نه «رگوله» شده
اکثر بانک‌های ایرانی رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی در اختیار کسب‌وکارها می‌گذارند، اما این خدمات در عمل «باز» نیستند.
رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی اغلب از طریق مذاکره‌های موردی، رابطه‌های شخصی یا پرداخت‌های کلان در اختیار شرکت‌ها قرار می‌گیرد. هیچ نهاد ناظری وجود ندارد که مشخص کند کدام بانک‌ها چه رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی را به چه کسب‌وکارهایی داده‌اند یا نگفته‌اند.
API فروشی با نرخ‌های نجومی
برخلاف تصور جهانی از بانکداری باز که اغلب رایگان یا با تعرفه‌های منطقی انجام می‌شود، در ایران API فروشی به یک منبع درآمد برای بانک‌ها تبدیل شده است.
نمونه‌هایی از دریافت بیش از یک میلیارد تومان برای دسترسی به رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی ساده مانند استعلام حساب یا برداشت از حساب شنیده می‌شود؛ و هیچ نظارت مشخصی بر قیمت‌گذاری این سرویس‌ها وجود ندارد.
نبود یک API Gateway ملی، مسأله یا فرصت؟
یکی از مشکلات اصلی صنعت فین‌تک در ایران، نبود یک API Gateway یکپارچه و ملی است که همه بانک‌ها را به کسب‌وکارها متصل کند. هر کسب‌وکار باید جداگانه با بانک‌ها وارد مذاکره شود، قرارداد ببندد و سرویس بگیرد. این موضوع علاوه‌بر اتلاف منابع، مانع جدی توسعه فین‌تک‌ها و محصولات نوآورانه در صنعت مالی کشور است.
رگولاتور هایی که فقط نظاره‌گر هستند
بانک مرکزی، شاپرک و حتی نهادهایی مانند نصر یا سازمان فناوری اطلاعات، تا امروز نقش فعالی در تنظیم بازار رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی نداشته‌اند. اگرچه در سال‌های گذشته از مفاهیمی مانند بانکداری باز، PSD2 یا نئوبانک صحبت شده، اما هیچ‌یک از این نهادها نتوانسته‌اند ساختاری منظم برای تسهیم و کنترل دسترسی به رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی تدوین کنند.
از یأس تا تجربه خاکستری
بسیاری از کسب‌وکارهای حوزه فین‌تک تجربه‌های نامشخصی از تعامل با بانک‌ها دارند. برخی از شرکت‌ها در جلساتی چند ماه موفق به دریافت API می‌شوند، درحالی‌که دیگرانی با وجود داشتن مجوز رسمی از بانک مرکزی، دسترسی‌شان قطع یا محدود می‌شود. نبود چارچوب مشخص باعث شده شرکت‌ها به شکل غیر رسمی یا از طریق واسطه‌ها به رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی متصل شوند.
نقش سرویس‌دهنده‌های ثالث (Third Party Providers)
در غیاب یک نظام رسمی برای اتصال بانک‌ها و کسب‌وکارها، برخی شرکت‌های خصوصی نقش API Gateway را ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها با دریافت API از بانک‌ها، آن را به کسب‌وکارهای کوچک‌تر واگذار می‌کنند. با اینکه این مدل، در عمل بخشی از مشکلات را حل کرده، اما به‌دلیل نبود شفافیت و نظارت، خودش به عامل انحصار و قیمت‌گذاری سلیقه‌ای بدل شده است.
چرا بانک‌ها تمایلی به اشتراک رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی ندارند؟
بانک‌های سنتی هنوز رقابت‌پذیر نشده‌اند. بسیاری از مدیران بانکی، اشتراک API را به‌معنای واگذاری بخشی از قدرت می‌دانند. در چنین نگاهی، همکاری با استارتاپ‌ها تهدیدی برای مدل درآمدی فعلی محسوب می‌شود. بنابراین، به‌جای تسهیل رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی و رشد اکوسیستم نوآور، در عمل شاهد مقاومت شدید بانک‌ها در برابر شفافیت هستیم.
فرصتی که می‌تواند از دست برود
بازار رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی بانکی ایران می‌تواند زمینه‌ساز خلق محصولات متنوع، کاهش هزینه خدمات مالی و گسترش بانکداری دیجیتال باشد. اما ادامه این وضعیت خاکستری، نه‌تنها جلوی رشد فین‌تک‌ها را می‌گیرد، بلکه بانک‌ها را هم در مسیر توسعه عقب می‌اندازد.
تجربه کشورهایی مثل هند، برزیل و حتی عربستان نشان می‌دهد که رگولاتوری هوشمند در این حوزه، کلید تحول دیجیتال در اقتصاد مالی است.
