دو راهی ماشه نفتی
سکینه مهرائی
در آستانه فعال شدن اسنپ‌بک، ایران بر سر «دو راهی ماشه نفتی» ایستاده است، جایی که می‌تواند یا با سد کردن مسیر فشارهای غرب، موقتاً بحران را مهار کند، یا همین تهدید را به پلی برای تثبیت جایگاهش در بازار جهانی انرژی بدل سازد. تجربه‌های گذشته، شبکه‌های فروش پنهان و اتحادهای شرقی، برگ‌های برنده‌ای هستند که مسیر آینده را رقم خواهند زد.
به گزارش عصراقتصاد، پرونده داغ «اسنپ‌بک» یا همان مکانیزم ماشه، بار دیگر به صدر اخبار سیاسی و اقتصادی کشور بازگشته است. سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان، با نامه‌ای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل، خواستار بازگرداندن تحریم‌های لغوشده ایران طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شدند. اقدامی که با مخالفت چین و روسیه روبه‌رو شد و از نگاه مقامات و کارشناسان ایرانی، بیشتر بُعد روانی و سیاسی دارد تا اقتصادی.
در قلب این جدال، نفت ایران قرار گرفته است. منبعی که در شرایط تحریم، هم ابزار فشار است و هم ابزار بقا. علاءالدین بروجردی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، در واکنش به این فضای جدید هشدار داد: «اگر قرار باشد نفتی از ایران صادر نشود، حتما اتفاقی خواهد افتاد که نفت بقیه هم صادر نشود.» وی تاکید کرد که ایران امنیت خلیج فارس را برای همه مهم می‌داند، اما اگر منافعش به صورت یک‌جانبه مسدود شود، واکنش متقابل خواهد داشت.
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت، نیز با نگاهی اجرایی‌تر به موضوع پرداخت. او گفت که صنعت نفت ایران سال‌ها با تحریم خو گرفته و مسیرهای «دور زدن محدودیت‌ها» را به‌خوبی می‌شناسد. به گفته او، در یک سال گذشته روزانه ۱۲۷ هزار بشکه به ظرفیت تولید نفت خام افزوده شده و هدف برنامه هفتم توسعه، رسیدن به ۴ میلیون و ۵۸۰ هزار بشکه تولید روزانه تا پایان دولت چهاردهم است. وزیر نفت اضافه کرد که حتی با فعال شدن اسنپ‌بک، ایران دست و پا بسته نخواهد ماند و تدابیر جدیدی برای تداوم صادرات اتخاذ خواهد کرد.
اسنپ‌بک بیشتر جنگ روانی است
سردار یدالله جوانی، معاون سیاسی سپاه، نیز در تحلیلی صریح، اقدام اروپایی‌ها را «غیرقانونی و ناموجه» خواند و تاکید کرد که این تحریم‌ها «نه تحریم نفتی و نه تحریم مالی مستقیم» را شامل نمی‌شود، بنابراین فروش نفت بخصوص به چین دچار مشکل اساسی نخواهد شد.
او معتقد است که هدف اصلی غرب، ایجاد شوک روانی به بازار ایران، بالا بردن نرخ ارز و تحت‌الشعاع قرار دادن دستاوردهای منطقه‌ای کشور است. به گفته او، اگر دولت بتواند اثرات روانی را مهار کند، «بازنده اصلی» این ماجرا خود اروپا و آمریکا خواهند بود.
جوانی به وجوه ژئوپولیتیک جدید نیز اشاره کرد: عضویت ایران در بریکس، روند جهانی کاهش وابستگی به دلار، و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای، همگی ابزارهایی هستند که اثربخشی تحریم‌های سنتی را کاهش داده‌اند.
آمارهای جهانی و نقش چین
فراتر از مواضع رسمی، گزارش‌های بین‌المللی تصویر دقیق‌تری از وضعیت نفت ایران ارائه می‌دهند. داده‌های منتشرشده از سوی «انستیتو انرژی» نشان می‌دهد که مجموع تولید نفت خام، میعانات گازی و LPG ایران به بیش از ۵ میلیون بشکه در روز رسیده که بخش عمده آن صادر می‌شود؛ با سهمی نزدیک به ۹۰ درصد برای مقصدی به نام چین.
چین در این میان شریک حیاتی و همزمان صحنه یک رقابت حساس است: ایران و روسیه هر دو برای جلب رضایت پالایشگاه‌های مستقل چینی، تخفیف‌های چشمگیر ارائه می‌کنند. تخفیف‌های نفتی ایران که در برهه‌هایی به ۱۲ درصد هم رسیده، پالایشگاه‌های کوچک را قادر ساخته تا نفت ارزان بخرند و در عین حال از تحریم‌های ثانویه آمریکا مصون بمانند.
به این ترتیب، فعال‌سازی احتمالی اسنپ‌بک، ایران را با یک دوگانگی روبه‌رو می‌کند: مقاومت منفعلانه یا استفاده تهاجمی از شرایط. برخی تحلیلگران پیشنهاد می‌کنند ایران در برابر محدودیت‌های احتمالی، به‌جای صرفاً دفاع، از این شرایط به‌عنوان فرصت مذاکره یا گسترش اتحادها استفاده کند.
راهکار نخست، ورود به گفت‌وگو با اروپا از موضع انرژی است. اروپا پس از کاهش ۱۰۰ میلیارد مترمکعبی واردات گاز از روسیه، با کمبود مزمن انرژی مواجه است. ایران می‌تواند بسته‌های پیشنهادی برای توسعه میادین گازی و تضمین عرضه بلندمدت ارائه کند، و در مقابل، کاهش فشار سیاسی را طلب کند.
ایران در نقطه حساس اسنپ‌بک، میان پذیرش فشار تحریم‌ها یا تبدیل آن به سکوی نفوذ انرژی، تصمیمی سرنوشت‌ساز برای آینده خود می‌گیرد
راهکار دوم، تقویت ائتلاف با چین است. توافق ۲۵ ساله تهران–پکن و نقش کلیدی چین در میانجیگری توافق ایران–عربستان، نشان می‌دهد که این کشور آماده ایفای نقش فعال در امنیت انرژی خاورمیانه است. ایران می‌تواند در سایه فشارهای غرب، امتیازات اقتصادی و سیاسی بیشتری را از پکن مطالبه کند.
تولید و سرمایه‌گذاری ادامه دارد
در بخش زیرساخت نیز نشانه‌هایی از بی‌توجهی به تهدیدها دیده می‌شود. وزیر نفت اعلام کرده که تأسیسات فرآورش مرکزی میدان آزادگان به‌زودی با حضور رئیس‌جمهوری افتتاح می‌شود که می‌تواند ۸۰ هزار بشکه به ظرفیت تولید کشور بیفزاید. همچنین وعده داده شده که به جز یک ماه وقفه، هر ماه یک پروژه پتروشیمی جدید وارد مدار شود.
از جنبه سیاست داخلی، استفاده از اسنپ‌بک می‌تواند روابط تهران–غرب را وارد فاز تازه‌ای کند. طرح «سه‌فوریتی» برای خروج ایران از پیمان NPT در مجلس، در صورت تصویب، گامی بی‌سابقه خواهد بود که پیام روشنی به طرف‌های غربی درباره جدیت ایران در مقابله می‌دهد.
در فضای بین‌المللی نیز بازگشت تحریم‌های پیشین شورای امنیت، مجوز قانونی برای اقدام نظامی علیه ایران ایجاد نمی‌کند و هر قطعنامه جدیدی که چنین هدفی داشته باشد، با وتوی چین و روسیه روبه‌رو خواهد شد.
بنابراین، اسنپ‌بک بیش از آنکه یک تیغ اقتصادی بُرنده باشد، یک حربه روانی و سیاسی است. بُعد واقعی آن بر نفت ایران، به‌دلیل نبود تحریم‌های مستقیم در سطوح سازمان ملل، محدود است. با این حال، این مکانیزم می‌تواند فضای امنیتی و رقابتی فروش نفت را پرچالش‌تر کند. رشد صادرات به چین، رقابت با روسیه، وابستگی به یک مشتری اصلی و لزوم بازی همزمان در زمین دیپلماسی و اقتصاد، همگی عواملی است که مسیر پیش‌روی ایران را پیچیده می‌کند.
ایران اکنون در نقطه‌ای ایستاده که باید تصمیم بگیرد که در برابر اسنپ‌بک، صرفاً مانع بگذارد یا از آن پلی بسازد به‌سوی تثبیت جایگاهش در بازار جهانی انرژی. تجربه‌های پیشین، شبکه‌های فروش غیررسمی، اتحادهای جدید در شرق و موقعیت استراتژیک خلیج فارس، برگ‌های برنده‌ای هستند که اگر درست بازی شوند، می‌توانند تهدید را به فرصت بدل کنند — حتی در اوج فشار غرب.
