روند فقر همچنان صعودی

دکتر خلیل حیدری، استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی

تعیین نقشه فقر و شاخص‌های نابرابری در اقتصاد همواره از مهمترین شاخص‌ها و اطلاعات مورد نیاز برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران است؛ از این رو در این نوشتار تلاش می­شود ضمن تشریح موضوع فقر، با استفاده از آخرین داده‌های منتشر‌شده طرح هزینه‌درآمد خانوارهای شهری و روستایی مربوط به سال ۱۳۹۹ روند فقر در کشور تبیین شود.

  فقر در تعریف وضعی است که فرد یا خانوار از حداقل رفاه یا حداقل معاش برخوردار نباشد. اما حداقل رفاه یا حداقل معاش مفهومی است که تعریف واحدی برای آن وجود ندارد.

کوچکترین تغییر در مفهوم حداقل رفاه یا حداقل معاش موجب تغییر اساسی در اندازه فقر می‌شود.

بعضی از محققان حداقل معاش برای ادامه حیات را برحسب میزان انرژی و پروتئین مورد نیاز بدن تعریف می‌کنند. با تعریف فقر امکان محاسبه خط فقر و شاخص‌های فقر فراهم می‌شود. هزینه ریالی تأمین حداقل معاش به خط فقر موسوم است.

آنچه بدیهی است، تبیین نقشه فقر شرح مفصلی از توزیع فضایی فقر و نابرابری در یک کشور را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، نقشه فقر، داده‌های مربوط به فقر را با داده‌های توزیع جمعیت با هدف ارزیابی شاخص‌های رفاه برای مناطق خاص جغرافیایی مانند شهر و روستا یا بر حسب استان‌ها ترکیب می‌کند.

شرح تفصیلی فقر بر اساس شاخص‌های مختلف مانند درصد خانوارهای فقیر، شدت فقر و نابرابری فقرا صورت می‌گیرد. بنابراین به منظور تبیین نقشه فقر در یک کشور بر پایه مناطق جغرافیایی و سطوح مختلف فقر لازم است ابتدا خط فقر تعیین شود، سپس با استفاده از آن شاخص‌های مختلف فقر بر حسب نواحی مختلف جغرافیایی اندازه‌گیری شود.

ضرورت تبیین نقشه فقر و همچنین اطلاع از وضع شاخص‌های نابرابری درآمد، ضمن آگاهی‌بخشی به سیاست‌گذار در حوزه کاهش فقر و نابرابری درآمدی از وضع موجود، زمینه انتخاب ابزار متناسب با نوع جمعیت، شدت فقر و نابرابری را با اتکا به تئوری‌های اقتصادی و تجربیات کشورهای موفق در اختیار سیاستگذار قرار خواهد داد.

با توجه به موضوعات فوق، به منظور برآورد خط فقر در ایران اگرچه روش‌های متفاوتی وجود دارد. در نوشتار بر مبنای عملکرد واقعی خانوارها برای تامین سبد غذایی و غیرغذایی خود برای سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۹ (آخرین سالی که نتایج طرح هزینه‌درآمد خانوار مرکز آمار ایران منتشر شده است) مبادرت به برآورد خط فقر شده است.

سپس با استفاده از مقایسه مخارج تک‌تک خانوارهای مورد مطالعه شهری و روستایی درصد خانوارهای فقیر مشخص شده است. نتایج در نمودار زیر نشان مشهود است.

براساس این اطلاعات در سال ۱۳۹۹ در جوامع شهری حدود ۱۰ درصد فقر بیشتر شده، در حالی که در جوامع روستایی حدود ۳ درصد فقر بیشتر شده است.