سایه مونتاژکاران اژدهای زرد روی خودکفایی صنعت خودرو
در دهه ۱۳۸۰ صنعت خودروسازی ایران با شعار «خودکفایی ملی» و تولید خودروهای داخلی، به نماد استقلال صنعتی تبدیل شد، اما در سال ۲۰۲۵ این صنعت به‌شدت به چین وابسته است. برخی بر این باورند که بیش از ۷۰ درصد قطعات خودروهای تولید داخل از چین وارد می‌شود و بیش از ۶۰ درصد مدل‌های جدید، نسخه‌های مونتاژی خودروهای چینی هستند.
شرکت‌های چینی، که سال‌هاست وارد بازار ایران شده‌اند، اکنون بیش از بخش قابل توجهی از بازار را در اختیار دارند، اما این حضور، نه با انتقال فناوری، بلکه با مونتاژ ساده همراه بوده است.
همکاری ایران و چین در حوزه خودرو، از نظر تئوری، پتانسیل بالایی داشت. چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده خودرو جهان با بیش از ۳۰ میلیون دستگاه در سال، دارای زنجیره تأمین کامل، فناوری‌های پیشرفته و هزینه تولید پایین است. ایران نیز بازاری بزرگ، دسترسی به انرژی ارزان و نیروی کار ماهر دارد. اما در عمل، این همکاری به یک رابطه یک‌طرفه تبدیل شده است: چین قطعات، طراحی و حتا نام تجاری را تأمین می‌کند و ایران تنها خط مونتاژ را فراهم می‌آورد.
خودروهای مونتاژی در ایران، دقیقاً همان نسخه‌های چینی هستند، بدون هیچ تغییر در طراحی، موتور یا سیستم الکترونیکی. قطعات اصلی که به دانش فنی نیاز دارد به صورت مستقیم از چین وارد می‌شود و تنها بخش ایرانی، بدنه و رنگ‌آمیزی است. این در حالی است که در چین، مدل‌های الکتریکی و هیبریدی پیشرفته تولید می‌شود، اما هیچ‌کدام از این فناوری‌ها به ایران منتقل نشده است.
نرخ بومی‌سازی در خودروهای چینی مونتاژی بسیار کم شده است، در حالی که در خودروهای قدیمی داخلی، این نرخ بیش از ۶۰ درصد بود. این وابستگی پیامدهای جدی دارد؛ اول، هیچ انتقال فناوری واقعی رخ نداده است، مهندسان ایرانی در خطوط مونتاژ، تنها پیچ و مهره می‌بندند و هیچ دسترسی به نرم‌افزار طراحی، تست ایمنی یا مدیریت زنجیره تأمین ندارند؛ دوم، صنعت خودرو ایران هیچ صادراتی ندارد، در حالی که کشورهای منطقه با مونتاژ خودروهای خارجی، سالانه بیش از یک میلیون دستگاه صادر می‌کنند، ایران حتی یک دستگاه خودروی مونتاژی به خارج صادر نمی‌کند؛ سوم، کیفیت خودروهای مونتاژی پایین است. تست‌های مستقل نشان می‌دهد که برخی از این خودروها در تصادفات عملکرد ضعیفی دارند و اغلب زیر ۲ ستاره در استانداردهای جهانی ایمنی می‌گیرند.
خودروهای مونتاژی در ایران، دقیقاً همان نسخه‌های چینی هستند، بدون هیچ تغییر در طراحی، موتور یا سیستم الکترونیکی. قطعات اصلی که به دانش فنی نیاز دارد به صورت مستقیم از چین وارد می‌شود
در این میان چین نیز به راحتی از این رابطه سود می‌برد. با تحریم‌های بین‌المللی، ایران بازار امن و بزرگی برای خودروهای چینی است که در بازارهای جهانی با تعرفه‌های سنگین مواجه هستند. چین قطعات را با قیمت بالا می‌فروشد و خودروهای مونتاژی را با برند خود در ایران عرضه می‌کند. این در حالی است که در کشورهای دیگر منطقه، شرکت‌های چینی کارخانه‌های پیشرفته با انتقال فناوری می‌سازند.
دولت ایران نیز در این چرخه مقصر است و به‌جای الزام به انتقال فناوری، بومی‌سازی حداقل ۴۰ درصد و ایجاد مرکز تحقیق و توسعه، تنها به دنبال افزایش تولید است. سیاست «تولید ۳ میلیون دستگاه تا ۱۴۰۴» بدون توجه به کیفیت و فناوری، این وابستگی را تشدید کرده است.
وابستگی شدید بازار لوازم یدکی به چین
امروز در بازار قطعات خودرو ایران تقریباً هیچ قطعه اصلی ژاپنی، کره‌ای یا آلمانی پیدا نمی‌شود. حتی آن‌هایی که با بسته‌بندی و برند معروف ژاپنی، کره‌ای، آلمانی یا حتی تولید داخل به فروش می‌رسند، در چین تولید شده‌اند و فقط برچسب و جعبه‌شان عوض شده است.
بازار قطعات یدکی خودرو در ایران به یک بازار کاملاً چینی تبدیل شده است. بررسی میدانی از خیابان‌های ملت، چراغ‌برق و امیرکبیر تهران و همچنین انبارهای بزرگ اصفهان، تبریز و مشهد نشان می‌دهد که درصد چشم‌گیری از قطعات موجود در بازار، ساخت چین هستند؛ حتی اگر روی بسته‌بندی با افتخار نوشته شده باشد «Made in Japan» ،«Genuine Parts Korea» ،«Original Germany» یا ((تولید ایران)) است.
واردکنندگان و فروشندگان عمده به صراحت اعتراف می‌کنند که قطعه اصلی سال‌هاست که در بازار یافت نمی‌شود. حالا هر چیزی که می‌بینید چینی است؛ فقط بعضی‌ها بسته‌بندی و برچسب‌شان را در دبی، ترکیه، ارمنستان یا حتی داخل ایران عوض می‌کنند و با قیمت بالاتر می‌فروشند.
نمونه‌های واقعی فراوان است. لنت ترمز با جعبه و هولوگرام نیسان ژاپن در واقع در شهر گوانگ‌ژو چین تولید شده؛ تسمه تایم با بسته‌بندی دایکو ژاپن از کارخانه‌ای در استان شاندونگ آمده؛ کمک‌فنر با جعبه بیلشتاین آلمان در شهر نینگبو ساخته شده؛ دیسک و صفحه با جعبه سکوی کره از ووهان وارد شده است و حتی قطعاتی که روی جعبه نام یک شرکت ایرانی را دارد، فقط در منطقه آزاد چابهار یا اروند بسته‌بندی شده‌اند.
برخی بر این باورند که حدود ۹۰ درصد لوازم یدکی وارداتی از چین تأمین می‌شود و تنها ۱۰ درصد از کشورهای دیگر به ایران می‌آید که از این میزان نیز بخش قابل توجه‌ای از امارات وارد می‌شود که آن هم به احتمال زیاد از چین تأمین شده است.
کیفیت این قطعات دو دسته اصلی دارد؛ قطعات چینی «درجه یک» که کارخانه‌های بزرگ برای برندهای جهانی تولید می‌کنند و کیفیت قابل قبولی دارند و قطعات چینی «درجه دو و سه» که با برند و بسته‌بندی جعلی وارد می‌شوند و عمر مفیدشان گاهی یک‌پنجم قطعه اصلی است.
نتیجه برای مصرف‌کننده این است که وقتی فکر می‌کند لنت اصلی تویوتا یا کمک‌فنر اصلی بنز خریده، در واقع محصولی چینی با قیمت چند برابر گرفته است. این در حالی است که در بسیاری موارد همان قطعه چینی بدون برچسب تقلبی را می‌توانست با یک‌پنجم قیمت بخرد.
تحریم‌ها، افزایش نرخ ارز و نبود نظارت جدی گمرکی باعث شده واردکنندگان برای سود بیش‌تر، به جای واردات قطعه اصلی که هم حاشیه سود کم‌تری دارد و هم این که واردات از کشورهای مورد نظر به دلیل تحریم‌ها دشوار است، قطعات چینی را با برند جعلی وارد کنند و با حاشیه سود ۳۰۰ تا ۵۰۰ درصد به فروش برسانند.
حدود ۹۰ درصد لوازم یدکی وارداتی از چین تأمین می‌شود و تنها ۱۰ درصد از کشورهای دیگر به ایران می‌آید که از این میزان نیز بخش قابل توجه‌ای از امارات وارد می‌شود
بر این اساس می‌توان گفت که بازار قطعات یدکی ایران دیگر جایی برای قطعه اصلی نگذاشته است. تقریباً بیش‌تر آن چیزی که در مغازه‌ها و سایت‌های فروش می‌بینید ساخت چین است. چه برچسب ژاپن داشته باشد، چه کره، چه آلمان و چه ایران. مصرف‌کننده نه تنها پول قطعه اصلی را می‌پردازد، بلکه اغلب کیفیت بسیار پایین‌تری دریافت می‌کند.
تا زمانی که نظارت جدی بر واردات، اصالت کالا و برچسب‌زنی وجود نداشته باشد، این بازار همچنان با قلب چینی و برچسب‌های رنگارنگ و قیمت‌های نجومی به کار خود ادامه خواهد داد.
سخن آخر
کارشناسان معتقدند همکاری با چین می‌توانست مانند همکاری کشورهای همسایه با برندهای جهانی باشد، جایی که فناوری منتقل می‌شود، برند ملی ایجاد می‌گردد و صادرات آغاز می‌شود، اما در ایران، این همکاری تنها به مونتاژکاری منجر شده است و تا زمانی که سیاست‌ها تغییر نکنند و بومی‌سازی واقعی، انتقال فناوری و برندسازی ملی در اولویت قرار نگیرد، صنعت خودرو ایران همچنان در سایه چین باقی خواهد ماند.
