سرمایه‌گذاری خطرپذیر در میان طوفان
بازار سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) این روزها شبیه آسمانی ابری است که هر لحظه ممکن است رگبارش استارتاپ‌ها را غرق کند.
تورم جهانی، نرخ‌های بهره بالا، تنش‌های ژئوپلیتیکی و در ایران، لایه‌های اضافی تحریم، نوسانات ارزی و قطعی‌های گاه‌وبیگاه اینترنت، اکوسیستم استارتاپی را به میدان مبارزه‌ای برای بقا تبدیل کرده است.
حجم سرمایه‌گذاری VC جهانی در سال ۲۰۲۴ نسبت به اوج خود در ۲۰۲۱ نصف شده و در ایران، این کاهش حتی شدیدتر بوده است. اما در این آشوب، آیا استارتاپ‌ها می‌توانند راهی برای ادامه حیات پیدا کنند، یا این زمستان سرد، پایان رویای نوآوری خواهد بود؟
بازار VC جهانی در سال ۲۰۲۴ با افتی قابل‌توجه روبه‌رو شد. داده‌ها نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری‌ها در سه‌ماهه دوم ۲۰۲۵ به حدود ۱۰۰ میلیارد دلار رسید، اما این رقم در مقایسه با سال‌های اوج، کاهشی چشمگیر را نشان می‌دهد. بخش هوش مصنوعی (AI) و فناوری‌های زیستی، مانند جزیره‌ای در این طوفان، همچنان سرمایه‌ها را جذب می‌کنند. بیش از یک‌سوم بودجه VC جهانی به AI اختصاص یافته، چرا که وعده بازدهی‌های کلان، سرمایه‌گذاران را وسوسه می‌کند. اما حوزه‌های سنتی‌تر مثل فین‌تک، خرده‌فروشی و لجستیک، در سایه این تب AI، با کمبود بودجه دست‌وپنجه نرم می‌کنند. سرمایه‌گذاران، که حالا محتاط‌تر از همیشه‌اند، به دنبال استارتاپ‌هایی هستند که نه فقط رشد سریع، بلکه پایداری و سودآوری را تضمین کنند.
در ایران، این بحران ابعاد پیچیده‌تری دارد. اکوسیستم استارتاپی، که در دهه ۹۰ شمسی با نمونه‌های موفقی مثل دیجی‌کالا و کافه‌بازار شکوفا شده بود، حالا در تنگناست. حجم سرمایه‌گذاری VC داخلی در ۲۰۲۴ به شدت کاهش یافته و ارزش ریالی آن در برابر تورم و جهش ارزی عملاً ناچیز شده است.
نبود مسیرهای خروج سرمایه مانند عرضه اولیه عمومی (IPO) یا ادغام و تملیک، سرمایه‌گذاران را به عقب‌نشینی واداشته. به این اضافه کنید مهاجرت گسترده نخبگان و محدودیت‌های زیرساختی مثل قطعی اینترنت، که اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را خدشه‌دار کرده است. بسیاری از استارتاپ‌ها، به‌ویژه در حوزه‌های B2C، یا درجا می‌زنند یا در آستانه فروپاشی‌اند.
ریشه این آشوب کجاست؟ در سطح جهانی، حباب VC سال ۲۰۲۱، که با پول‌های ارزان و ارزش‌گذاری‌های نجومی همراه بود، با شروع سیاست‌های انقباضی بانک‌های مرکزی ترکید. افزایش نرخ بهره در آمریکا و اروپا، سرمایه‌گذاران را به سمت دارایی‌های امن مثل اوراق قرضه سوق داد.
در ایران، تحریم‌ها و بی‌ثباتی سیاسی، حتی سرمایه‌گذاری‌های شرکتی (CVC) را محافظه‌کار کرده است. شرکت‌های بزرگ، که زمانی با تزریق پول به استارتاپ‌ها به دنبال نوآوری بودند، حالا بودجه‌هایشان را به پروژه‌های کم‌ریسک محدود کرده‌اند. این وضعیت، استارتاپ‌هایی را که به رشد سریع وابسته بودند، در معرض خطر قرار داده است.
با این حال، در این تاریکی، نقاط روشنی هم دیده می‌شود. در ایران، قانون جهش تولید دانش‌بنیان با ارائه مشوق‌های مالیاتی، تلاش کرده راه را برای سرمایه‌گذاری باز کند. بازار نوآفرین فرابورس، هرچند در مراحل اولیه، می‌تواند مسیری برای خروج سرمایه باشد.
در سطح جهانی، پیش‌بینی‌ها از بازگشت آرام VC در ۲۰۲۵ حکایت دارند، به‌ویژه با کاهش احتمالی نرخ‌های بهره و افزایش عرضه‌های اولیه. میکرو-VCها، صندوق‌های کوچک با سرمایه زیر ۵۰ میلیون دلار، در ایران نقش پررنگ‌تری پیدا کرده‌اند و به استارتاپ‌های بذری فرصت حیات می‌دهند. استارتاپ‌هایی که توانسته‌اند با مدل‌های کم‌هزینه و تمرکز بر سودآوری، خود را اثبات کنند، هنوز سرمایه جذب می‌کنند. برای مثال، پلتفرم‌هایی در حوزه AI پزشکی یا نرم‌افزارهای سازمانی، با ارائه راهکارهای B2B، توانسته‌اند در این بازار آشوب‌زده دوام بیاورند.
استراتژی بقا چیست؟ استارتاپ‌ها باید از مدل‌های رشد سریع به سمت تاب‌آوری حرکت کنند. استفاده از فناوری‌های کم‌هزینه مثل AI برای بهینه‌سازی عملیات، تمرکز بر بازارهای صادراتی، و تغییر جهت به سمت مشتریان سازمانی به جای مصرف‌کنندگان نهایی، از توصیه‌های کلیدی کارشناسان است.
در ایران، استارتاپ‌هایی که بتوانند با مدل‌های bootstrapping یا خوداتکایی مالی پیش بروند، شانس بیشتری برای جذب سرمایه دارند. تجربه جهانی هم نشان می‌دهد که استارتاپ‌های پایدار، حتی در دوران رکود، می‌توانند سرمایه‌گذاران را متقاعد کنند.
آینده VC در ایران به عوامل متعددی بستگی دارد. ثبات اقتصادی و سیاسی، کاهش محدودیت‌های زیرساختی، و تقویت همکاری با صندوق‌های بین‌المللی می‌تواند این زمستان را کوتاه‌تر کند. در غیر این صورت، بسیاری از استارتاپ‌ها به سرنوشت “زامبی” دچار می‌شوند: نه رشد می‌کنند، نه می‌میرند، فقط زنده می‌مانند.
اما اگر اکوسیستم بتواند از این طوفان عبور کند، نوآوری‌هایی که در این دوران سخت شکل می‌گیرند، می‌توانند پایه‌های آینده‌ای قدرتمند را بسازند. در این بازار آشوب‌زده، تاب‌آوری و خلاقیت، نه پول، تعیین‌کننده برنده‌هاست.
