نفت روی مدار هوش

هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین عصر دیجیتال، نقش فزاینده‌ای در بهینه‌سازی صنایع راهبردی مانند نفت و گاز ایفا می‌کند. در سطح جهانی، این فناوری با سرعت چشمگیری در حال گسترش است و شرکت‌های بزرگ انرژی را به سمت عملیات هوشمندتر، کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی سوق می‌دهد.

در ایران نیز تلاش‌هایی برای بومی‌سازی هوش مصنوعی در صنعت نفت آغاز شده، اما تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های زیرساختی و چالش‌های سرمایه‌گذاری، کشور را با عقب‌ماندگی قابل توجهی روبرو کرده است. این گزارش به بررسی وضعیت جهانی این فناوری در صنایع راهبردی، پیشرفت‌های اخیر ایران و میزان فاصله موجود می‌پردازد.

در سال‌های اخیر، صنعت نفت و گاز جهانی شاهد ادغام گسترده هوش مصنوعی بوده است. این فناوری در حوزه‌های اکتشاف، تولید، نگهداری پیش‌بینی‌کننده تجهیزات و مدیریت زنجیره تأمین کاربردهای گسترده‌ای پیدا کرده و فرآیندهایی را که پیش‌تر ماه‌ها طول می‌کشید، به دقیقه‌ها کاهش داده است.

بازار جهانی هوش مصنوعی در صنعت نفت و گاز رشد انفجاری را تجربه می‌کند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد این بازار از حدود ۴ تا ۵ میلیارد دلار در سال‌های اخیر به بیش از ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلار تا پایان دهه جاری برسد، با نرخ رشد سالانه ترکیبی بیش از ۲۰ درصد.

شرکت‌های بزرگ مانند شل، اکسون‌موبیل و بی‌پی از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های لرزه‌نگاری، پیش‌بینی دقیق تولید چاه‌ها و بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها استفاده می‌کنند. این ابزارها نه تنها هزینه‌های عملیاتی را کاهش می‌دهند، بلکه ایمنی را افزایش داده و به اهداف پایداری محیط زیستی مانند کاهش انتشار کربن کمک می‌کنند.

در بخش بالادستی صنعت، هوش مصنوعی دقت اکتشاف ذخایر جدید را بالا برده و در بخش پایین‌دستی، مدیریت موجودی و پیش‌بینی تقاضا را هوشمندتر کرده است.

کنفرانس‌های تخصصی سالانه و گزارش‌های شرکت‌های مشاوره‌ای بزرگ نشان می‌دهند که هوش مصنوعی دیگر یک گزینه لوکس نیست، بلکه ضرورتی رقابتی برای بقای شرکت‌های انرژی در بازار جهانی به شمار می‌رود.

در ایران، صنعت نفت به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد، به تدریج به سمت ادغام فناوری‌های دیجیتال حرکت کرده است. اخیراً همراه اول و پارک فناوری و نوآوری صنعت نفت قراردادی برای توسعه سامانه هوش مصنوعی بومی امضا کرده‌اند که بر مدل زبانی بزرگ تمرکز دارد و هدف آن جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها بر بستر پلتفرم مرکز مانیتورینگ شرکت ملی نفت ایران است.

این همکاری نمونه‌ای از هم‌افزایی بخش خصوصی و دولتی برای تقویت فناوری‌های نوین در صنایع کلیدی محسوب می‌شود. شرکت‌های داخلی مانند شرکت توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا نیز از سال‌های اخیر توسعه هوش مصنوعی برای مدیریت میدان‌های نفتی را در اولویت قرار داده‌اند و حتی پیشنهادهایی برای صادرات این فناوری‌های بومی مطرح کرده‌اند. در بخش پتروشیمی، پروژه‌هایی برای استفاده از هوش مصنوعی در پیش‌بینی تولید و بهینه‌سازی فرآیندها آغاز شده است.

دولت نیز با تأکید بر بومی‌سازی، پروژه‌هایی را برای کاربرد هوش مصنوعی در مدیریت مخازن و پیش‌بینی خرابی تجهیزات حمایت می‌کند. این تلاش‌ها در شرایطی پیگیری می‌شود که صادرات نفت ایران در ماه‌های اخیر به سطوح بالایی رسیده و بخشی از این موفقیت به بهبود عملیات با کمک ابزارهای دیجیتال نسبت داده می‌شود. همچنین، تمرکز بر توسعه مدل‌های زبانی بزرگ بومی می‌تواند به تحلیل حجم عظیم داده‌های صنعت نفت کمک کند و تصمیم‌گیری‌ها را دقیق‌تر سازد.

با وجود این پیشرفت‌ها، ایران با عقب‌ماندگی قابل توجهی در مقایسه با وضعیت جهانی روبرو است. تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، تجهیزات مدرن و سرمایه‌گذاری خارجی را به شدت محدود کرده و باعث شده بسیاری از پروژه‌های بزرگ با تأخیر یا هزینه‌های بالاتر اجرا شوند.

تجهیزات قدیمی میدان‌ها، کمبود متخصصان آموزش‌دیده در حوزه هوش مصنوعی پیشرفته و نوسان‌های شدید قیمت نفت، چالش‌های اصلی به شمار می‌روند. در حالی که شرکت‌های جهانی با نرخ رشد سالانه بیش از ۲۰ درصد در بازار هوش مصنوعی صنعت انرژی پیش می‌روند، ایران به دلیل محدودیت‌های یادشده رشد کندتری را تجربه می‌کند.

کارشناسان معتقدند این فاصله حداقل ۵ تا ۱۰ سال است و بدون دسترسی آزاد به بازارهای جهانی فناوری، کاهش آن دشوار خواهد بود.

تحریم‌ها نه تنها واردات سخت‌افزارهای لازم برای مراکز داده بزرگ را مختل کرده، بلکه همکاری‌های بین‌المللی در تحقیق و توسعه را نیز کاهش داده است. علاوه بر این، کمبود سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های دیجیتال، مانع از آن شده که ایران بتواند به سرعت از فرصت‌های هوش مصنوعی بهره‌برداری کند.

برای کاهش این عقب‌ماندگی، ایران نیاز به سیاست‌های حمایتی قوی‌تر دارد. سرمایه‌گذاری بیشتر در آموزش دانشگاهی و تخصصی، تقویت پارک‌های فناوری و تشویق همکاری‌های داخلی می‌تواند پایه‌های لازم را فراهم کند.

پروژه‌هایی مانند قرارداد اخیر همراه اول با پارک نوآوری نفت، الگویی امیدوارکننده است که نشان می‌دهد با تمرکز بر فناوری‌های بومی، پیشرفت ممکن است. همچنین، توسعه زیرساخت‌های ارتباطی پرسرعت و مراکز داده ملی می‌تواند زمینه کاربرد گسترده‌تر هوش مصنوعی را آماده سازد. در بلندمدت، رفع موانع بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی کلید اصلی جهش خواهد بود.

در نهایت، هوش مصنوعی پتانسیل بالایی برای تحول صنایع راهبردی ایران دارد. این فناوری می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد، بهره‌وری را افزایش دهد و حتی به پایداری اقتصادی کشور کمک کند.

با ادامه تلاش‌های بومی و سیاست‌گذاری درست، ایران می‌تواند بخشی از فاصله موجود را جبران کند و جایگاه خود را در زنجیره جهانی انرژی هوشمند تقویت نماید. این مسیر نیازمند عزم ملی و نگاه بلندمدت است تا صنایع راهبردی کشور از فرصت‌های انقلاب دیجیتال عقب نمانند.