پلاستیک، سرمایه محاصره‌شده در بحران
سکینه مهرائی
در حالی که پلاستیک نقش کلیدی در زنجیره ارزش جهانی و اقتصاد کشورها دارد، سوءمدیریت پسماند و فشار معاهدات بین‌المللی این سرمایه حیاتی را به قلب مناقشه‌ای زیست‌محیطی و اقتصادی کشانده است. جدالی که توازن میان توسعه و حفاظت از سیاره را به آزمونی سرنوشت‌ساز بدل کرده است.
به گزارش عصراقتصاد، همزمان با افزایش نگرانی‌های جهانی درباره آلودگی پلاستیک و نقش آن در تخریب محیط زیست، تهران روز شنبه ۱۵ شهریور میزبان همایشی با عنوان «بحران آلودگی پلاستیک، چالش‌ها و فرصت‌های نوین» بود، رویدادی که در آن مسئولان ارشد دولت، مدیران صنایع پتروشیمی و فعالان محیط زیست، گرد هم آمدند تا درباره آینده پلاستیک در جهان و جایگاه ایران در این معادله پرچالش گفت‌وگو کنند.
شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در سخنان خود آلودگی پلاستیک را «یکی از معضلات جدی قرن حاضر» دانست و تأکید کرد که آثار آن بر منابع آبی و اقیانوس‌ها، ضرورت شکل‌گیری یک اجماع جهانی را دوچندان کرده است. به گفته او، ریزپلاستیک‌ها نه‌تنها حیات موجودات زنده را تهدید می‌کنند، بلکه می‌توانند وارد زنجیره غذایی انسان شده و خطرات جدی برای سلامت ایجاد کنند.
انصاری با اشاره به نقش صنایع پلیمری یادآور شد که هرچند پلاستیک در بسیاری از حوزه‌ها ازجمله پزشکی و ساخت‌وساز کاربرد حیاتی دارد، سوءمدیریت در پسماندهای آن منجر به آلودگی گسترده شده است. وی بر توسعه فناوری‌های سبز، محصولات دوستدار محیط زیست و همکاری فعال پتروشیمی با نهادهای محیط زیستی تأکید کرد و حضور این صنعت در مسیر کاهش آلاینده‌ها را «گامی رو به جلو» خواند.
نگاه صنعت به چالش جهانی
داوود عمادی، مدیر HSE شرکت ملی صنایع پتروشیمی و رئیس شورای سیاست‌گذاری همایش، توضیح داد که این رویداد در سه پنل تخصصی برگزار شده و هدف آن بررسی تحولات بین‌المللی، شناسایی چالش‌ها و فرصت‌ها، و ایجاد نقشه راه ملی برای مقابله با بحران آلودگی پلاستیک است.
او یادآور شد پس از نشست مجمع محیط زیست سازمان ملل در سال ۲۰۲۲، فرایند مذاکرات جهانی برای تدوین یک معاهده الزام‌آور آغاز شد و ایران در نشست اخیر ژنو با ترکیبی از نمایندگان دولت، وزارتخانه‌ها و انجمن ملی پلیمر حضور فعال یافت. این حضور، به گفته عمادی، می‌تواند جایگاه ایران را در معادلات زیست‌محیطی بین‌المللی ارتقا دهد و زمینه را برای تبدیل بحران به فرصت‌های اقتصادی فراهم کند.
اولویت دوگانه؛ توسعه پلیمرها و مقابله با آلودگی
در عین حال، حسن عباس‌زاده، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، در سخنان خود نگاهی دووجهی به موضوع داشت. او گفت که صنعت پتروشیمی ایران با ظرفیت تولید نزدیک به ۱۰۰ میلیون تن، برنامه دارد تا در پایان برنامه هفتم توسعه به ۱۳۱ میلیون تن برسد، اما تنها ۱۰ درصد این ظرفیت به پلیمرها اختصاص دارد، بخشی که ارزش واقعی صنعت در آن نهفته است.
ایران با ظرفیت رو‌به‌رشد پتروشیمی، میان الزامات معاهده جهانی و واقعیت‌های اقتصادی خود، بر مدیریت پسماند و اقتصاد چرخشی به‌عنوان راه‌حل بحران آلودگی پلاستیک تأکید می‌کند
عباس‌زاده با ارائه مقایسه‌ای اقتصادی میان متانول و پلیمرهای پیشرفته، بر لزوم تکمیل زنجیره ارزش و حرکت به سمت محصولات با فناوری بالا تأکید کرد. در عین حال، او بحران آلودگی پلاستیک را محصول مصرف بی‌رویه کشورهای توسعه‌یافته دانست و تصریح کرد که معاهدات زیست‌محیطی باید «عادلانه» طراحی شوند تا کشورهای تحت تحریم یا فاقد فناوری پیشرفته، قربانی محدودیت‌های نابرابر نشوند.
وی بر ضرورت سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، افزایش سطح آگاهی عمومی و توسعه زیرساخت‌های بازیافت تأکید کرد و حرکت به سمت اقتصاد چرخشی را راه‌حلی کلیدی برای کاهش هدررفت و استفاده بهینه از منابع دانست.
دیدگاه وزارت نفت: مسأله سوءمدیریت است، نه پلاستیک
سید علی‌محمد موسوی، معاون امور بین‌الملل و بازرگانی وزارت نفت، برداشت متفاوتی ارائه داد و گفت: «پلاستیک آلاینده نیست، این سوءمدیریت است که زباله واقعی را تولید می‌کند.» او معتقد است محدودسازی تولید پلیمرهای اولیه، بدون در نظر گرفتن نیاز صنایع و منافع اقتصادی کشورهای در حال توسعه، به ناکامی معاهده جلوگیری از آلودگی پلاستیک منجر خواهد شد.
موسوی به اختلاف‌های عمیق در مذاکرات دو سال اخیر برای تدوین سند نهایی اشاره کرد؛ اختلاف‌هایی که حول تعریف چرخه کامل عمر پلاستیک، دامنه محدودیت‌ها و جبران خسارات اقتصادی می‌چرخند. او گفت: «چالش امروز جهان، مدیریت صحیح پسماند پلاستیک است، نه حذف آن از زندگی بشر.»
به گفته موسوی، اجرای موفق معاهده نیازمند تخصیص ۱.۶۴ تریلیون دلار تا سال ۲۰۴۰ است و مشخص نیست این منابع توسط کدام کشورها تأمین شود. او هشدار داد که تحمیل محدودیت‌ها بدون جبران خسارات، می‌تواند اقتصادهای وابسته به پتروشیمی را متزلزل کند و خواستار ایجاد توازن میان اهداف زیست‌محیطی و واقعیت‌های اقتصادی شد.
دو رویکرد در جهان
در فضای بین‌الملل، دو رویکرد اصلی به موضوع وجود دارد: گروهی بر کاهش تولید پلاستیک پافشاری می‌کنند، در حالی که گروهی دیگر، از جمله ایران، بر مدیریت، بازیافت و اصلاح الگوی مصرف تأکید دارند. این شکاف، روند مذاکرات جهانی را کند کرده و خطر انحراف از هدف اصلی—یعنی کنترل آلودگی—به سمت سیاست‌های محدودکننده تولید را افزایش داده است.
هر چهار سخنران همایش در یک نکته اشتراک داشتند: عدالت باید محور معاهدات زیست‌محیطی باشد. آنها تأکید کردند که تعهدات بین‌المللی نباید به بهای کاهش توان تولیدی و ازدست‌رفتن فرصت‌های اقتصادی کشورهای در حال توسعه تمام شود.
عباس‌زاده و موسوی با اشاره به اثرات تحریم‌ها و موانع انتقال فناوری، خواستار طراحی سازوکارهایی شدند که انتقال دانش، نوآوری صنعتی و حمایت مالی را تضمین کند؛ سازوکاری که به اعتقاد آنان، شرط لازم برای موفقیت معاهده و حفظ توازن بین محیط زیست و اقتصاد است.
در این میان، برگزاری همایش با حضور نمایندگان دولت، صنعت و دانشگاه، خود نشانه‌ای از تلاش برای متمایز کردن مسیر ایران در برخورد با بحران پلاستیک است. ایده اصلی این رویداد، تبدیل تهدید به فرصت از طریق توسعه فناوری‌های سبز، ارتقای بهره‌وری، ایجاد بازارهای جدید و گسترش صادرات محصولات پلیمری پیشرفته است.
این همایش نشان داد که رویکرد ایران به بحران پلاستیک صرفاً زیست‌محیطی یا صرفاً اقتصادی نیست، بلکه ترکیبی از هر دو نگاه است: تلاش برای ایفای نقش سازنده در معاهدات جهانی، بدون نادیده گرفتن نیازهای ملی و واقعیت‌های تولید.
در نهایت، بحران جهانی پلاستیک بیش از آنکه محصول یک ماده باشد، نتیجه مدیریت یا سوءمدیریت آن است. تضاد منافع میان کشورها، فاصله فناوری، فشار تحریم‌ها و اختلاف دیدگاه‌ها در سطح بین‌المللی، همه عواملی‌اند که مسیر رسیدن به یک توافق الزام‌آور و عادلانه را دشوار کرده است.
با این حال، پیام محوری همایش تهران روشن بود: «مدیریت هوشمند پسماند، اقتصاد چرخشی و عدالت زیست‌محیطی، سه ستون آینده صنعت پلیمر و حفاظت از محیط زیست جهانی خواهند بود.»
