رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران
سابقه تاریخی ایران در صنعت نفت و سپس توسعه همه‌جانبه آن در دیگر بخش‌های مرتبط در حوزه انرژی نشانگر آن است که از بیش از شش دهه گذشته، موقعیت‌های متعددی برای حضور پررنگ صنعت نفت و گاز ایران به عنوان راهبری هاب انرژی در منطقه به دست آمد اما به دلایل متعددی که در این تحلیل بدان خواهیم پرداخت، نتوانستیم موقعیت طلایی این فرصت را حفظ کنیم و بدان پایبند باشیم . همگان می‌دانیم که بعد از تحولاتی که در سطح منطقه و به‌ویژه جنگ کوتاه‌مدت جمهوری آذربایجان و ارمنستان ایجاد شد، تغییراتی در خصوص هاب انرژی منطقه در حال وقوع است که باید گفت در این باره ترکیه با ایفای نقشی تازه در مناسبات حوزه انرژی، ظرفیت‌های جدیدی را برای خود به‌وجود آورده است.
ناگفته نماند که کشور همسایه، ترکیه همواره در صدد بهره‌گیری از فرصت‌هایی برای موقعیت‌های بسیار محدود خود در بخش انرژی با کشف میادین جدید گازی در دریای سیاه و نیز جست‌وجوی جدید در دریای مدیترانه بوده است و از طرفی تحریم‌های اقتصادی ایران و توقف فرآیند فروش نفت و گاز ایران باعث شد ترکیه ظرفیت های انرژی منطقه را به نفع خود به کار گیرد و ارزش افزوده‌ای را به نفع خود ایجاد کند. توجه داشته باشیم که ترکیه هیچ منبع انرژی‌ای به طورمستقل یا مشترک ندارد و عموما یک واردکننده مطلق و مصرف‌کننده کامل در حوزه انرژی است و موقعیت استراتژیک آن در منطقه اساسا با ایران قابل مقایسه نیست؛ هر چند که این کشور همواره خودش را به کانون ترانزیت نفت و گاز در منطقه بدل کرده است.
در مقابل و در طی حداقل پنج دهه گذشته ایران با انجام مذاکراتی متعدد در حوزه‌های خاورمیانه ، شبه‌قاره هند و نیز شمال آفریقا در تلاش بوده است تا خطوط لوله نفتی و گازی ایران تا اقصی نقاط فوق گسترش یابد و موقعیت‌های جدیدی را برای هاب انرژی ایران فراهم سازد . اما به‌خوبی می‌دانیم که ایران بر اساس ظرفیت‌ها و شاخص‌های غنی‌اش در بخش‌های مختلف صنایع فوق، استعداد ذاتی دارد که برای انرژی‌های اولیه و ثانویه شامل نفت، گاز، فرآورده‌های نفتی و نظایر آن تبدیل به هاب و کریدور مبادلات انرژی شود.
از سوی دیگر، روس‌ها نیز دست به کار شدند و با امضای قراردادی از طریق سیستم تجارت الکترونیکی، قصد دارند تا ۷۰۰ هزار متر مکعب گاز را در ماه جاری میلادی در منطقه مالکوچلار در مرز ترکیه تحویل دهند . البته طبق آمار، شرکت گازپروم در ماه سپتامبر گذشته معادل ۱.۹ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیـه صادر کرده است که بیشترین میزان از ابتدای سال ۲۰۲۰ به شمار می‌رود.
به نظر می‌رسد که ترک‌ها به واردات گاز از روسیه علاقه‌مند شده‌اند، چراکه میزان واردات گاز ترکیه از روسیه، نسبت به سال ۲۰۱۹ تقریبا دو برابر شده است . این در حالی است که میزان واردات گاز ترکیه از ایران در نیمه نخست سال جاری میلادی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۶% درصد کاهش داشته است . لازم به توضیح است که قرارداد ۲۵ ساله فروش گاز ایران به ترکیه تا سال ۲۰۲۶ به اتمام می‌رسد و این کشور که سال گذشته مشتری حدود نیمی از گاز صادراتی ایران بود، اکنون با کشف میدان گازی در دریای سیاه، دست بالا را در مذاکرات گاز با صادرکنندگان دارد.
لازم به یادآوری است که بر اساس قرارداد گازی ایران و ترکیه، این کشور باید سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز از ایران بخرد اما گزارش مرکز آمار ترکیه نشان می‌دهد که کل واردات این کشور از ایران در شش ماه ابتدایی سال جاری معادل ۴۶۸ میلیون دلار بوده است، در حالی که این رقم در دوره مشابه پارسال حدود ۳.۷ میلیارد دلار بود که تقریبا هشت برابر افت نشان می‌دهد. از طرفی هر گونه کاهش واردات انرژی ترکیه می‌تواند دارایی‌های دولت ترکیه را افزایش دهد و رفع به کسری بودجه کنونی که ارزش لیر را به پایین‌ترین رقم در برابر دلار رسانده است، کمک کند. وزیر انرژی ترکیه قبلا گفته بود که با توجه به این اکتشافات، ما کاهش شدید در واردات را انتظار داریم. او می‌گوید که ما زمینه را برای شهروندان خود فراهم کرده‌ایم که از گاز طبیعی با هزینه‌های اقتصادی بیشتری استفاده کنند و تاکید می‌کند که این گاز که ما خودمان تولید می کنیم ، اقتصادی تر از گازی که وارد می‌کنیم خواهد بود.
ترکیه مشتری گاز ایران، آذربایجان و روسیه از طریق خطوط لوله و گازمایع نزدیک به ۱۰ کشور از جمله آمریکا ، قطر و نیجریه است . این کشور با توسعه زیرساخت‌های تحویل گاز مایع (LNG) طی سه سال گذشته توانسته است وابستگی خود به واردات از طریق خطوط لوله را به‌شدت کاهش دهد. روسیه در سال ۲۰۱۷ تامین کننده نیمی از گاز ترکیه بوده اما در پنج ماه ابتدایی سال تنها یک‌پنجم گاز وارداتی ترکیه را تامین کرده است. سهم ایران نیز از ۱۷% درصد به ۱۰% درصد افت کرده، اما سهم آذربایجان از ۱۲% به ۲۲% افزایش یافته و سهم گاز مایع از کل واردات گاز ترکیه نیز از ۱۹% به ۴۵% درصد اوج گرفته است . به همین دلیل ، بدون محاسبه میدان گازی تازه‌کشف‌شده نیز جایگاه کشورهایی مانند ایران در بازار گاز ترکیه بسیار متزلزل خواهد بود . ترکیه در این وضع، از طریق میدان گاز تازه‌کشف‌شده می تواند سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید کند. به همین دلیل انتظار می‌رود واردات گاز ترکیه از سال ۲۰۲۴ به بعد ۲۰% درصد و سپس از سال ۲۰۲۶ به بعد معادل ۴۰% کاهش پیدا کند .
با توجه به نکات پیش‌گفته هنوز معلوم نیست که آیا ترکیه در سال ۲۰۲۶ میلادی باز هم خواهان تمدید قرارداد گازی با ایران خواهد بود یا خیر؛ اما اکنون این کشور در حال مذاکره با صادرکنندگان گاز دست بالا را دارد و بدون هیچ نگرانی‌ای می‌تواند شرایط خود را تحمیل کند و اگر طرف مقابل این شرایط را رد کرد، واردات گاز از آن کشور را قطع کند .
البته در حالی که دولت ترکیه اعلام کرده است با اضافه شدن ۸۵ میلیارد متر مکعب به ذخایر گازی‌اش در دریای سیاه بر اثر اکتشافات جدید ، نیازمندی‌هایش به تولیدکنندگان خارجی گاز را به پایین‌ترین سطح خود خواهد رساند، فرانسه اعلام کرده که در تلاش است تا به دلیل همین اکتشافات تحریم‌هایی از سوی اتحادیه اروپا علیه ترکیه وضع شود. در صورت تحقق چنین اتفاقی، ایران می‌تواند از فرصت طلایی همسایگی و نیز پایدار بودن سیستم انتقال گاز خود بهره ببرد و از مزیت سوابق قبلی خود به قرارداد پایداری برای تمدید آن دست یابد . لازم به توضیح است که اکتشافات جدید ترکیه پس از آن حاصل شد که شرکت‌های طرف قرارداد با دولت ترکیه تصمیم گرفتند حفاری‌های گازی را در عمق بیش از ۴۷۰۰ متر در دریای سیاه شدت بخشند. علاوه بر آن سایر اکتشافات ترکیه در دریای مدیترانه نیز در منطقه مورد مناقشه با یونان و قبرس مورد مخالفت گسترده این دو کشور قرار گرفته است و اتحادیه اروپا نیز با تاکید بر اینکه این اکتشافات در مناطق تحت اختلاف انجام می‌شود از ترکیه خواسته بود تا پیش از رسیدن به یک راه حل مرضی‌الطرفین از اقدامات بیشتر خودداری کند.
از سوی دیگر، مدیران صنایع و تحلیل‌گران پروژه جنجالی خط لوله گازی نورد استریم ۲ می‌گویند که روسیه احتمالا می‌تواند از آخرین تحریم‌های آمریکا علیه این پروژه عبور کند و خط لوله را تکمیل کند. به گزارش بلومبرگ ، شرکت گازپروم، صاحب پروژه تقویت جریان گاز طبیعی از روسیه به آلمان می‌گوید که در حال بررسی گزینه‌هایی برای تکمیل پروژه‌ای است که یک سال پیش به دلیل تحریم‌های آمریکا متوقف شد . این شرکت روسی همچنین گزینه‌هایی برای غلبه بر دور جدید تحریم‌هایی دارد که واشنگتن طی سه هفته آینده تصویب می‌کند.
لازم به توضیح است که خط لوله ۹.۵ میلیارد یورویی (معادل ۱۱.۲ میلیارد دلاری) زیر دریای بالتیک به یک منبع اصلی تنش در روابط ترانس آتلانتیک تبدیل شده است. صدراعظم آلمان در برابر مداخلات آمریکا ایستادگی کرده و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های جغرافیایی به دنبال آن است که ترکیه نیز به طور غیر مستقیم از آن بهره ببرد. اما اگر تحریم‌ها در دولت بایدن نیز این پروژه را مورد هدف قرار دهد، باید گفت که در نهایت کار بر روی خط لوله ۱۲۳۰ کیلومتری نورد استریم متوقف خواهد شد و در صورت تحقق این موضوع رقیب جدی گازی ایران از صحنه کنار می‌رود و ایران می‌تواند از ظرفیت بالای صادراتی خود در میدان چانه‌زنی با کشورهای ترکیه و آذربایجان وارد مذاکره شود.
در کنار این موضوع همانگونه که یادآوری شد شرکت گازپروم روسیه به‌تازگی اعلام کرده است که اولین قرارداد فروش گاز به ترکیه را از طریق سیستم تجارت الکترونیکی (ESP) امضاء کرده است و قصد دارد نزدیک به ۷۰۰ هزار متر مکعب گاز را در ماه دسامبر جاری در مرز ترکیه تحویل دهد که یک رقابت جدی در مقابل صادرات گاز ایران به کشور ترکیه خواهد بود .
علاوه بر آن، خط لوله ترنس آدریا تیک (TAP) که گاز آذربایجان را به ایتالیا می فرستد، چهار سال پس از آغاز عملیات ساخت، به مرحله تجاری رسید و می‌تواند سالانه معادل ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز را به اروپا منتقل کند . توجه داشته باشیم که خط لوله TAP که از شمال یونان نیز عبور می‌کند آخرین بخش از پروژه ۴۰ میلیارد دلاری کریدور گاز جنوب است که سنگ بنای سیاست امنیت انرژی اتحادیه اروپا برای فائق آمدن بر وابستگی به گاز روسیه است.
در همین باره، وود مکنزی در گزارشی به رویترز می گوید که این نخستین بار است که گاز آذربایجان از ترکیه فراتر می رود و چهارمین خط لوله واردات گاز اتحادیه اروپا است. این کار به تقویت امنیت و تنوع‌بخشی به منابع انرژی اتحادیه اروپا خواهد انجامید . اما ترکیه پس از کشف ۸۵ میلیارد متر مکعب دیگر گاز، برآوردش از ذخایر گازی کشف‌شده در دریای سیاه را به ۴۰۵ میلیارد متر مکعب افزایش داد که در عمق ۴۷۷۵ متری به دست آمده است.
نکته حائز اهمیت توجه این مطلب است که اگر گاز اکتشافی از نظر تجاری قابل استخراج باشد، این کشف، وابستگی ترکیه به روسیه ، ایران و جمهوری آذربایجان برای واردات انرژی را تا چه میزان تغییر خواهد داد. بر اساس آخرین بررسی ها و نظرات کارشناسی مراجع بین المللی، ترکیه انتظار دارد که نخستین جریان گاز از این میدان در سال ۲۰۲۳ آغاز شود ولی بر اساس اعلام منابع آگاه امکان تولید ۱۵ میلیارد متر گاز طبیعی در خوش‌بینانه‌ترین سناریو از سال ۲۰۲۵ به بعد خواهد بود و حتی در صورت دستیابی به تولید فوق، ترکیه در سال حداقل به ۱۶ میلیارد متر مکعب واردات گاز نیاز دارد که نگرانی‌هایی را برای تجد‌ید قراردادهای بلندمدت خود برای دستیابی به قیمت‌های رقابتی‌تر و منعطف‌تر در برخواهد داشت.
ضمنا توجه داشته باشیم که به‌جز قرارداد گازی ایران که در سال ۲۰۲۶ خاتمه می‌یابد، بیش از یک‌چهارم از قراردادهای بلندمدت ترکیه برای واردات گاز شامل واردات خط لوله‌ای گاز پروم روسیه و شرکت سوکار آذربایجان و قرارداد گاز طبیعی مایع با نیجریه در سال آینده میلادی منقضی خواهد شد. در نتیجه این وضع، دو سناریو برای تداوم وضعیت گازی ترکیه متصور خواهد بود: در سناریو اول و با تلاش مضاعف ترکیه در دریای مدیترانه که در حال اکتشاف منابع هیدروکربن است و فعالیت‌های اکتشافی این کشور در آب‌های مورد مناقشه، اعتراض کشورهای یونان و قبرس را برمی‌انگیزد و منجر به اختلاف ترکیه و اتحادیه اروپا می‌شود که ترکیه را با موضع‌گیری‌های شدید روبه‌رو می‌کند. در این صورت و با توجه به حجم منابع کشف‌شده و مصرف گاز طبیعی در این کشور، منابع کشف‌شده عملا رقیبی کوتاه‌مدت برای کشورهای تامین‌کننده گاز ترکیه خواهد بود.
اما در سناریو واقع‌بینانه که منطبق با واقعیت‌های آماری و عملیاتی است مجموع منابع کشف‌شده گازی ترکیه با شتاب و شدت مصرف متناسب با رشد اقتصادی و ضریب برداشت صد درصدی و نیز رشد جمعیتی، حداکثر به مدت ده سال دوام خواهد داشت و در این صورت ایران به عنوان تامین‌کننده سنتی گاز ترکیه که قدمتی نزدیک به ۵۰ سال دارد می‌تواند، با سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز خود، زمینه‌های تولید و صادرات را متناسب‌سازی کند و بازار آینده گاز ترکیه را حداقل برای سه تا چهار دهه برای خود تثبیت کند. در این صورت ایران به دیپلماسی انرژی جدیدی نیاز دارد که با شناخت کامل و دقیق میدان گازی جدید ترکیه که از منابع زیرزمینی چندانی برخوردار نیست و یکی از واردکنندگان بزرگ گاز در منطقه است، برای این کشور اهمیت زیادی قایل شود و تحویل ۸.۵ میلیارد متر مکعب گاز خود را در شرایط فعلی به دو برابر در یک دهه آینده یعنی بعد از ۲۰۲۶ تبدیل کند. بر اساس آمارهای موجود، ترکیه در سال گذشته معادل ۴۱ میلیارد دلار صرف واردات انرژی کرده است. ضمنا بر اساس گزارش بلومبرگ متکی به بیانیه شرکت ملی نفت ترکیه، این کشور تا سال ۲۰۲۵ نیاز به واردات حداقل ۳۵ و حداکثر ۵۰ میلیارد دلار انرژی خواهد داشت. اگرچه ترکیه برای پیگیری اهداف مورد نظر خود در حوزه انرژی، طی سال‌های اخیر سه کشتی حفاری خریداری کرده که یکی از آنها عملیات کشف اخیر را انجام داده است، این کشور به شکلی چشم‌گیر عملیات اکتشاف در دریای سیاه و آب‌های مورد مناقشه در شرق مدیترانه را همانگونه که اشاره رفت گسترش داده است تا شاید با دست یافتن به منابع بزرگ انرژی، وابستگی بالایی را که به واردات از ایران و عراق و روسیه دارد، کاهش دهد.
در کلام خلاصه اینکه ترکیه قصد دارد به عنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای خاورمیانه اندکی استقلال انرژی را تجربه کند. در این میان مناقشات پیش‌گفته بر سر منابع هیدروکربوری درست در مناطقی از آب های شرق مدیترانه جریان دارد که ترکیه نیز بدون توجه به این مناقشات در آن مناطق مشغول کاووش های دریایی انرژی است که با توجه به موضع‌گیری اروپا راهی به نتیجه نخواهد برد و الزاما سناریوی دوم ایران را خواهد پذیرفت. به هر صورت از دیر باز دنیای نفت و گاز آمیخته با هیجان بوده است. هیجانی آنچنان که در مقاطعی از تاریخ جهان بویژه در یکصد ساله گذشته هر قطره نفت و گاز حکم یک قطره خون سرباز را پیدا کرده است که بیانی روان از «ژرژکلمانو» سیاستمدار و نخست‌وزیر شهیر فرانسه بوده است و خواهد بود. به همین دلیل گمانه‌زنی‌ها و گفت‌وگو ها در سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی کماکان با هیجانی وصف‌ناپذیر بین موافقان و مخالقان ادامه دارد ولی با توجه به دو سناریوی پیش‌گفته و با اتخاذ یک مدل راهبردی متناسب با موقعیت‌های دو کشور باید گفت که تدابیر مدیریتی در ایران می‌واند ضمانت خوبی برای تمدید یک قرارداد بلندمدت مشابه آنچه در سال ۲۰۰۱ محقق گشت به مرحله اجرا درآید و موقعیت کشور را در حوزه صادرات گاز با کشور دوست و همسایه ترکیه پایدار کند.
