گسترش افقی ، ضرورت توسعه یا بلای جان شهرنشینی مدرن

گسترش افقی  الگو جدیدی از سکونت گاه های انسان است که چالش ها و معضلاتی را متوجه شهرها کرده ؛ معضلاتی که معلول سیاست های اقتصادی و اجتماعی است.

گسترش افقی  نوعی پراکندگی شهری و افزایش مفرط استفاده از زمین شهری است که باعث کاهش تراکم جمعیت، افزایش سهم فضاهای باز و بدون استفاده و در نتیجه گسیختگی بخش های شهری و جدایی گزینی فضایی و اکولوژیکی می شود.
جمعیت استان اصفهان بیش از پنج میلیون و ۱۲۰ هزار نفر در ۲۴ شهرستان است که حدود ۶.۴۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می دهد.

منطقه اصفهان با مساحت ۲۱۳ کیلومتر و طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی بعد از تهران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران است.

با افزایش سریع جمعیت و حاکمیت زندگی ماشینی، شهر اصفهان هم گام با دیگر تحولات سیاسی و اجتماعی چنان تغییر کرده است و به درستی می توان گفت اصفهانی که حتی در بیست سال پیش توصیف می شد با اصفهان امروز از بسیاری جهات متفاوت است.

** وابستگی اقتصاد به نفت یکی از بروز گسترش افقی شهرهاست

رئیس اداره طرح ‌های توسعه شهری و معماری اداره کل راه و شهرسازی اصفهان نیز درباره گسترش افقی شهرهای ایران بویژه اصفهانگفت: این الگوی نامتناسب رشد شهری در تقابل با رشد ارگانیک، فشرده و متمرکز شهرهای ایران در گذشته است، متاسفانه با ورود مدرنیسم و وابستگی اقتصاد کشور به نفت همچنین تحولات اجتماعی در دهه های گذشته، شاهد گسترش افقی و بدون برنامه اکثر شهرهای کشور بویم.

علی هنردان تصریح کرد: یکی از شواهد گسترش افقی، وضعیت تراکم های ناخالص مسکونی در شهرهاست به گونه ای که این شاخه در شهرهای بالای ۲۵ هزار نفر کشور ۴۵ نفر در هر هکتار است که البته این شاخص در شهرهای استان اصفهان به دلایل مختلف از این مقدار هم کمتر است و نشان از پراکنده‌ رویی و رشد افقی شهرهای استان دارد.

رئیس اداره طرح های توسعه شهری و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان با اشاره به دلایل گسترش افقی شهرهای کشور به ویژه اصفهان اظهار داشت: رشد شتابان گسترش افقی شهرها خاستگاه تاریخی و دلایل متفاوتی دارد به گونه ‌ای که نقطه عطف و شروع پراکنده ‌رویی و گسترش افقی شهرها مربوط به سالهای ۱۳۰۰ و دوران پهلوی اول بر می‌گردد.

وی افزود: در این دوره با ورود مدرنیسم و زندگی ماشینی، سرعت قدم های انسانی در مقابل ماشین رنگ باخت، دیوار شهرها تخریب شد و با خیابان کشی های گسترده، شهروند ایرانی فرصت و امکان دوری و جدایی گزینی از مرکز شهر را پیدا کرد.

هنردان ادامه داد: در دوره پهلوی دوم با از بین رفتن تولید سنتی و از هم گسیختگی روابط شهر و روستا، موج مهاجرت به سمت شهرها سرازیر و حاشیه شهرها مأمن این تازه واردان شد.

وی خاطرنشان کرد: در دوره های اخیر به ویژه بعد از انقلاب اسلامی سیاست های حمایتی زمین و مسکن همچنین نگاه غیرانتفاعی و حتی غیر اقتصادی به توسعه زیرساخت های شهری موجی از پراکنده رویی و گسترش افقی شهرها را موجب شد.

این کارشناس افزود: البته دلایل دیگری نیز در رشد این پدیده شوم شهری مؤثر بوده که از مهم ترین آنها می ‌توان به قانون‌ گریزی و توجه نکردن به محدوده های برنامه ‌ریزی شهری، عدم کنترل و نظارت‌های شهرسازی همچنین در مقیاس کلان به نبود اجرای صحیح سیاست های آمایش شهری، منطقه ای و کشوری اشاره کرد.

وی افزود: مقایسه تطبیقی وضعیت امروز و گذشته شهرها در خصوص نحوه پراکنش فضایی، بیان گویایی از معضلات و چالش های گسترش افقی است.

هنردان گفت: در گذشته به ویژه در منطقه کویری ایران و اصفهان شاهد شهر فشرده ایرانی بودیم از خصوصیات این الگوی توسعه شهری می‌توان به یکپارچگی و بهم پیوستگی فضاهای شهری، وجود سلسله مراتب منظم شهری، وجود روابط همسایگی، پیاده‌ مداری شهرها، صرفه ‌جویی در مصرف انرژی، حفاظت از باغ ها و اراضی کشاورزی پیرامون شهر و به طور کلی زیست پذیری شهرها نام برد.

وی معتقد است، در زمان حال به دلیل گسترش افقی شهرها شاهد از دست رفتن کیفیت‌های گذشته و بروز معضلات فراوانی از جمله افت منزلت مکانی و اجتماعی نواحی مرکزی شهر به خصوص بافت تاریخی آن، خروج مالکان قدیمی و جابه‌جایی جمعیت و تبدیل مراکز شهری به مقصد مهاجرت درون شهری اجاره‌ نشینان کم درآمد، فرسودگی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی، از دست دادن میراث با ارزش مرکز شهر و نقش آن به عنوان قلب تپنده شهر، ایجاد پدیده فقر شهری و به وجود آمدن پهنه‌ های ناکارآمد شهری، وابستگی به خودرو، مصرف بیش از حد انرژی، آلودگی هوا، قطع ارتباط بخش قدیم از بخش‌ جدید و توسعه‌ شهری بدون توجه به میراث معماری و شهرسازی هستیم.

رئیس اداره طرح های توسعه شهری و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: با گسترش افقی شهرها هزینه ایجاد و نگهداری فضاهای شهری و زیرساخت های وابسته به آن افزایش یافته و با پدیده شهر ناکارآمد مواجه شدیم.

وی افزود: در مجموع این معضلات حاصلی جز شهر ناپایدار را به همراه نداشته و وضعیت امروز مواجه شدن با شهرهایی است که از پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی فاصله گرفته و از تاب ‌آوری مناسبی نیز برخوردار نیستند.

** راه برون رفت از گسترش افقی شهر، تغییر دیدگاه نسبت به توسعه شهری است

هنردان با بیان اینکه در زمان حال با بحران پراکنده رویی و ناکارآمدی شهری مواجه هستیم، اظهار داشت: برای برون ‌رفت از این بحران باید قبل از هر اقدام، دیدگاه ‌ها و پارادایم ‌های خودمان را در زمینه توسعه شهری تغییر دهیم.

وی ادامه داد: باید برنامه‌ ریزی بلند مدت ‌را جایگزین چاره‌ جویی و راه‌ حل ‌های کوتاه مدت کنیم، باید توسعه پایدار را جایگزین رشد ناپایدار کنیم همچنین توجه را از کمیت به کیفیت معطوف کرده و نیازهای نسل آینده را مد نظر قرار دهیم و در مقام عمل نیز در ۲ مقیاس کلان و خرد دست به اقدامات بنیادین بزنیم.

رئیس اداره طرح های توسعه شهری و معماری اداره کل راه و شهرسازی اصفهان گفت: به صورت کلی پراکنده ‌رویی و گسترش افقی معلول سیاست های کلان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور است بنابراین ضرورت دارد در مقیاس کلان به اصلاح این سیاست ها با نگاه به مفهوم پایداری و مشارکت جمعی دست بزنیم.

وی ادامه داد: همچنین باید سیاست ‌های آمایش ملی و منطقه‌ ای را در ارتباط با نحوه پراکنش مناسب جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمینی برقرار کنیم، اما در مقیاس خرد باید هزینه اقدامات ناپایدار و جابه جایی در حومه و حواشی شهر را افزایش دهیم.

هنردان گفت: همچنین باید هزینه تخلفات ساختمانی افزایش، سوبسیدها را از اقدامات ناپایدار حذف و آن ها را در جهت اقدامات پایدار برقرارکنیم و نیز همگام با انجام اقدامات سلبی دست به اقدامات ایجابی همچون توانمندسازی ساکنین شهری و رشد و ارتقای دانش و فرهنگ شهروندی بزنیم.

وی با بیان اینکه راهکار برون رفت از گسترش افقی شهر باید در قالب یک طرح و برنامه منسجم و مورد ارجاع شهروندان صورت بگیرد، بیان کرد: شهر را شهروندان می‌سازند بنابراین انتظار ساختن یک شهر هوشمند و پایدار را تنها می توان از شهروندان هوشمند و آگاه داشت که مستلزم این کار آموزش است.

** مهاجرت پذیری کلان شهرها، بافت های غیر منطبق با فضای شهری به وجود آورده است

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای اسلامی شهر اصفهان درباره گسترش افقی شهرگفت: در برهه ای از زمان شرایط و بارگذاری جمعیتی به گونه ای است که مدیریت شهری در راستای طرح های تفصیلی شرایطی برای توسعه افقی شهر ایجاد کرده تا دایره خدمات مدیریت شهری گسترش پیدا کند.

کوروش محمدی افزود: در صورتی که گسترش افقی شهر براساس دلایل و ضوابط مدیریت شهری و طبق طرح تفصیلی و قوانین و مقررات باشد، به منظور گسترش دایره خدمات و بهره مندی جمعیت بارگذاری شده در حواشی شهرها تصمیماتی در رابطه با توسعه شهر گرفته می شود.

عضو شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح کرد: به سبب جابه جایی و بازنگری طرح تفصیلی شهرها هر ۱۰ سال یکبار پهنه هایی به شهر الحاق می شود.

وی بیان کرد: کلان شهرها به دلیل مهاجرت پذیری، اسکان موقت و غیررسمی جمعیت مهاجر در مجاورت شهرها و نیز نداشتن کنترل بر جمعیت و حوزه های حاشیه سبب به وجود آمدن بافت های غیر منطبق با فضای شهری شده اند.

محمدی ادامه داد: بافت های غیرمنطبق با فضای شهری براثر نبود مدیریت پیشگیرانه به وجود آمده که پس از مدتی جمعیت ساکن این حوزه مطالبات خود را مطرح می کنند.

وی اظهار داشت: مطالبات جمعیت ساکن در مناطق حاشیه رفته رفته تبدیل به فشار بر جمعیت می شود زیرا بی پاسخ ماندن مطالبات و گسترش بافت های جمعیتی به شهر تحمیل می شود.

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهر اصفهان اضافه کرد: بی پاسخ ماندن مطالبات شهری و شهروندی مشاغل کاذب و با احتمال بالا ناهنجاری در یک حوزه جمعیتی و در مجاورت شهر را در پی خواهد داشت که در این راستا مدیران شهری مجبور به جابه جایی پهنه شهر به صورت افقی شده تا دایره خدمات را به منطقه حاشیه ای شهر برسانند.

به گفته وی با توجه به بافت ناملموس شهر اصفهان، انطباق خدماتی که به شهرها ارائه می شود به مناطق جدید التاسیس نمی رسد و این مکان ها با توجه به عدالت اجتماعی زیر سئوال می روند.

محمدی افزود: با این وجود دلیل پیدایش طبقه جغرافیایی در شهر محسوس است چرا که با جداسازی پهنه های شهری مدام عناوین شمال، جنوب، بالا و پایین شهر مطرح می شود که شاید یکی از دلایل موفق نشدن مدیریت شهری، مدیریت طرح تفصیلی و کمربند سبز اطراف شهر همین موضوع باشد.

** از سه دهه گذشته تاکنون اصفهان با گسترش افقی روبه روست

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهر اصفهان با اشاره به اینکه اصفهان همچون دیگر کلان شهرها با گسترش افقی شهر روبه روست، افزود: طی سه دهه گذشته تا به امروز در چهار گوشه شهر اصفهان بخش های زیادی از جمله در جنوب غربی گسترش یافته است.

وی با بیان اینکه گسترش افقی در اصفهان براساس اصول و ضوابط و نقشه راه صورت گرفته است، گفت: این مناطق جدید شکل گرفته به یکی از بهترین مناطق اصفهان تبدیل شده است.

محمدی ادامه داد: اما در مناطق شمال، شمال شرقی و شرق اصفهان مناطقی به شهر تحمیل و سبب گسترش بیشتر شهر از لحاظ افقی شده است به گونه ای که مدیریت شهری قادر به ارائه خدمات به بخش هایی از این مناطق نیست.

در چهل و هشتمین جلسه علنی شورای اسلامی شهر اصفهان بررسی پیشنهاد الحاق سه پهنه از حریم منطقه چهار شهرداری به مساحت تقریبی ۱۴۰ هکتار به محدوده قانونی شهر اصفهان ضمن اعلام نظر کمیسیون‌ های تلفیق و شهرسازی، معماری و عمران در دستور کار جلسه علنی شورا قرار گرفت که با وجود مخالفت برخی از اعضا به دلیل توجیه نبودن این طرح در مسائل فرهنگی و اجتماعی با هفت رای موافق، پنج رای مخالف و یک ممتنع به تصویب رسید.

صاحبنظران این حوزه معتقدند، طرح الحاق سه پهنه به اصفهان که اخیرا در شورای اسلامی شهر اصفهان مطرح شده یکی از طرح هایی است که اگر طبق ضوابط و اصول مطرح شده پیش نرود شهر را به سمت گسترش افقی پیش می برد.

به گفته اعضای شورای شهر این طرح باید در سه مرجع بالادستی از جمله تصویب در کمیسیون ماده ۵ استانداری، اخذ رای در شورای برنامه ریزی استان و در آخر به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری در وزارت مسکن و شهرسازی برسد.

سه گروه تخصصی در سه مرحله برای این طرح در نظر گرفته شده است که این افراد باید در خصوص الحاق سه پهنه توجیه شوند و به مصلحت این طرح برای شهر و شرایط بهینه برای شهر برسند تا در نهایت این طرح به تصویب برسد.

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهر اصفهان درباره طرح الحاق ۱۴۰ هکتار از سه پهنه شهر اصفهان بیان کرد: امیدواریم با حداقل مضرات و آسیب های خاص این سه پهنه با مدیریت صحیح، اصولی و هوشیاری مدیریت شهری تبدیل به بخش های برخوردار و قابل تکیه برای شهر شود.

وی تصریح کرد: پهنه های جدید نیازمند مدیریت جدید و ارائه خدمات هستند و سه پهنه (پینارت، کردآباد و جی شیر) نباید به طبقه جغرافیایی برای شهر اصفهان تبدیل شود.

در حال حاضر نگاه دنیا به توسعه شهری مبتنی بر رشد و توسعه عمودی است زیرا به لحاظ عمودی میزان و دسترسی به خدمات قابل کنترل است، همچنین این موضوع برای شهر فرهنگی اصفهان که به نوعی با کمبود منابع مواجه است بسیار نمود دارد.

کارشناسان معتقدند، اکنون بیش از هر زمان دیگر به کنترل فضای شهری و کنترل مهاجرت به داخل نیاز داریم چرا که نداشتن کنترل بر فضای شهری تبعات بسیاری از جمله آلودگی های زیست محیطی را به دنبل خواهد داشت.

این کارشناسان شرط تحقق توسعه پایدار شهری را بهینه سازی و بهره گیری از زمین شهری می دانند که متاسفانه امروز به آن توجه نشده است.

** گسترش افقی نماد مهاجرت به درون شهر

یک دانشجوی دکترای برنامه ریزی شهری منطقه ای نیز دراین بارهگفت: گسترش افقی یک اصل کلی است و نمی توان گفت هر شهر تا چه اندازه گسترش عمودی یا افقی داشته باشد بلکه باید تابع شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی شهر صورت بگیرد.

احسان مالکی پور گسترش افقی را نماد مهاجرت به درون شهر دانست و افزود: ایجاد مخاطرات محیط زیستی، طولانی شدن زمان سفرهای شهری و رشد مهاجرت به شهر از جمله معایب این نوع گسترش است اما در گسترش عمودی هم چالش تمرکز ترافیکی در شهر وجود دارد.

وی بیان کرد: باید برای گسترش افقی، هر شهری را با توجه به شرایط آن سنجید، هریک از گسترش های افقی و عمودی باید در حد مطلوب خود صورت بگیرد در غیر این صورت توجیه پذیر نیست.

وی گفت: اصفهان شهری تاریخی و بناهای تاریخی بسیاری دارد و به صورتی که شهرهای تهران و تبریز می توانند گسترش عمودی داشته باشند، اصفهان نمی تواند زیرا بحث مشرف بودن به بناهای تاریخی و قدیمی وجود دارد.

وی معضل اصلی مخالفت ها در زمینه گسترش افقی شهر را شفاف نبودن مسائل دانست و بیان کرد: باید متولیان امر مشخص کنند اصفهان در چه محدوده ای و از چه جهتی می تواند به سمت گسترش افقی پیش برود.

کارشناسان و صاحب نظران معتقدند، درزمان حاضر وارث شهرهایی هستیم که دچار پهن پیکری و رشد افقی بیش از حد شده اند و این مساله از پایداری به دور است و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی ایجاد کرده و هزینه های زندگی را افزایش داده و زمین شهری را از ارزش واقعی دور کرده است.

منبع: ایرنا