تهدید تولید و توسعه با به حاشیه راندن عدالت

در بخش دوم جلسه هفتگی موسسه دین و اقتصاد حسین راغفر اقتصاددان و پژوهشگر حوزه فقر و عدالت اقتصادی گفت: در مورد  نابرابری‌های ناموجه این نکته قابل اشاره است که ما با زندگی پر از نابرابری‌ها رو به‌رو هستیم. کسانی از فرصت‌های نابرابر بهره‌ می برند ‌و می‌توانند از آن فرصت‌ها استفاده کنند و کسانی هم هستند که از آن نابرابری‌ها آسیب دیده‌اند. برای جلوگیری از آسیب دیدن افرادی که نابرابری فرصت‌ها به آن‌ها آسیب زده است، دانشمندان پیشنهاد برداشتن موانع از سر راه آن‌ها را می‌دهند.

وی در توضیح برابری فرصت ها گفت: بطور مثال در یک مسابقه دومیدانی، فرصت‌هایی است که می‌تواند کسانی که عقب هستند را جلو بیاورد. برای اینکه بتوانیم فرصت‌های کسانی که بر اساس نابرابری جلو هستند را تعدیل کنیم نیاز به اعمال سیاست‌های نابرابرزدا و بازتوزیع‌کننده داریم.

راغفر افزود: جان رالز که خود یک لیبرال است می‌گوید باید برای ایجاد عدالت در جامعه، فرصت‌ها را از کسانی که برخوردارند گرفت و به کسانی که برخوردار نیستند داد. البته او متهم است که در لیبرالیسم بدعت‌گذاری کرده است. به این ترتیب دفاع از برابری فرصت‌ها هم ناظر بر ایجاد فرصت‌های برابر و هم از بین بردن موقعیت‌های نابرابر است.

وی در توضیح بیش‌تر از بین بردن موانع و محدودیت‌ها گفت: در وهله اول راهکار برداشتن محدودیت‌های منزلتی در اقبال‌های زندگی چه به صورت رسمی و چه به صورت غیر رسمی است. برای مثال این مورد می‌توان به موقعیت‌های پیش روی آقازادگان اشاره کرد در مقابل موقعیت‌های مثلا رعیت‌زادگان. این وضعیت در ساخت جامعه‌ای محقق شده است که منزلت‌هایی را برای افراد در نظر گرفته است. این‌ها البته به صورت رسمی هستند. در مثال غیر رسمی هم می‌توان به یک جامعه نژادپرست اشاره کرد که مثلا در آن افراد سیاه‌پوست در میان افراد سفیدپوست زندگی می‌کنند و به خاطر رنگ پوستشان که خود انتخاب نکرده‌اند از لحاظ اجتماعی مورد تبعیض واقع می‌شوند.

راغفر همچنین بیان کرد: نوع دوم محدودیت‌ها برای آثار مربوط به موقعیت‌های اجتماعی است. به این ترتیب کسانی که در خانواده‌های فقیر به دنیا می‌آیند دلیل ندارد که همینطور فقیر بمانند؛ بنابراین سیاست‌های نابرابری‌زدا اینجا به این صورت به‌کار می‌افتند که فرصت‌های برابری را برای افراد خانواده‌های ثروتمند و فقیر ایجاد کنند. این موضوع به ویژه در بحث آموزش و ایجاد فرصت‌های برابر برای آموزش قابل پی‌گیری است که فقر در نسل‌های بعد خانواده‌های فقیر هم مدام بازتولید نشود. در خصوص این نوع نابرابری فراهم کردن فرصت‌های جبرانی نیز حائز اهمیت است.

وی ادامه داد: این سیاست‌ها بعد از سال‌های جنگ در ایران نیز مورد توجه قرار گرفت؛ هرچند که بعدها قانون اساسی در این زمینه کلا کنار گذاشته شد و برخورداران فرصت‌های بیش‌تری پیدا کردند. نکته‌ای که نباید فراموش کرد این است که منشاء فقر نابرابری و در واقع فرصت‌های نابرابر است؛ یعنی زمانی که افراد در موقعیت‌های مختلف از فرصت‌های نابرابر برخوردارند.

این اقتصاددان به نمونه‌ دیگری از نابرابری‌ها اشاره کرد و گفت: این نابرابری که بسیار ناموجه است مربوط به نابرابری‌های فرصت‌هاست. هر یک از این نابرابری‌ها منشاء اشکال بی‌عدالتی است. قانون اساسی ما به آموزش و پرورش رایگان عمدتا برای ایجاد فرصت‌های برابر تاکید کرده است.

وی در بخشی دیگر از سخنانش گفت: در بحث نابرابری‌ها دو وجه وجود دارد؛ ابتدا اینکه جامعه ما با نابرابری‌های روبه‌رو باشد که فطری هستند؛ مانند معلولیت جسمانی یا نابرابری‌هایی که مثلا نوعی تصمیمات ایجاد کرده است؛ مثل حاکمیت قواعد بازار؛ یعنی اقتصاد رهایی که خودش نابرابری‌های بعدی را ایجاد می‌کند.

راغفر با توضیح بیش‌تر درباره انواع نابرابری‌ها گفت: سوال اینجاست که چگونه می‌توان انواع نابرابری را برطرف کرد که موجب بی‌عدالتی می‌شوند. اگر فرصت‌های بین افراد برابر شود آن‌وقت می‌توانیم از سلیقه و انتخاب افراد درباره نحوه مصرف آنها سخن بگوییم. در چنین شرایطی وقتی افراد فرصت‌های برابر دارند، انتخابی که می‌کنند بر مبنای سلیقه آن‌هاست و منشاء اعتراض نیست.

محمدرضا واعظ مهدوی معاون سابق توسعه امور آموزشی و فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور نیز در این نشست بیان کرد: عدالت اجتماعی یک مفهوم تاریخی در طول حیات بشراست و سابقه تاریخی آن به تمام نهضت های اجتماعی برمی گردد، انقلاب اسلامی ایران هم رویکرد عدالت را بسیار درنظر گرفته است ولی متاسفانه ها در طول سال های بعد از انقلاب اسلامی این مفهوم به دست فراموشی سپرده شد و یا با تهاجماتی در عرصه های اجتماعی و فرهنگی مواجه شده است.

وی ادامه داد: کتاب "عدالت اجتماعی، آزادی و توسعه در ایران امروز" می تواند فراموش شدگی مفهوم عدالت اجتماعی را از بین ببرد و مهم است که در عرصه های فکری و اجتماعی مفاهیم مهم از اهمیت برخوردار باشند زیرا مسائلی که به آن ها توجه نکنیم از یاد می روند.

وی افزود: بحث عدالت نه تنها ازنظرعلمی و یک دانش استاتیک برای ما اهمیت دارد بلکه یک دینامیسم رفتاری را به دنبال دارد اما متاسفانه شاهدیم که این دینامیسم رفتاری در متدولوژی تصمیم گیری مسئولین و ساختارهای کلان اجرایی جامعه ما وجود دارد.

وی با تاکید براینکه بحث عدالت تاریخی و مهم است، گفت: همه حکومت ها می گویند ما عادلیم، پس بسیار مهم است که این مفهوم را بازخوانی کنیم.

واعظ مهدوی اضافه کرد: بین عدل و حق ارتباط تنگاتنگی وجود دارد،در حقیقت اگر حقوق انسان ها رعایت شود و حقی پایمال نشود می توان گفت عدالت وجود دارد.

وی با بیان اینکه دانشمندان حقوق را به سه نسل تقسیم کرده اند،گفت: نسل اول که نسل سنتی حقوق است حقوق سلبی نام دارد یعنی حقوقی که سلب شدن آن ها وظایف حکومت ها و ناعادلانه تلقی می شود مانند حقوق حیات و آزادی که قوانین اساسی کشورها در سده های اخیر نیز متوجه این حقوق بوده است.

وی ادامه داد: نسل دوم، حقوق ایجابی هستند مانند حق ازدواج، مسکن، آموزش و بهداشت که دولت های مدرن تعهد خودرا برای تامین آن ها فراهم کردند و جامعه به نوعی متکفل است که این حقوق را برای آحاد شهروندان ایجاد کند و شرایطی فراهم کند که افراد از این حقوق محروم نشوند.

وی با بیان اینکه نعمت های الهی و مواهب جامعه متعلق به همه انسان ها هستند، گفت: هرعاملی که باعث سلب آن ها شود آسیب رسان و عامل ایجاد ناعدالتی محسوب می شود.

واعظ مهدوی با بیان اینکه عدل به معنی انصاف است،گفت: انصاف زداینده اختلافات و پراکندگی ها است.

معاون سابق توسعه امور آموزشی و فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور با بیان اینکه عدالت در علم و دانش مصداق دیگرعدالت است باذکر آیه ای از قرآن کریم،ادامه داد: عقل بر ۴ شهبه است ۱- در هر کاری عمیق شوید، ۲- دانش را باعمق بیابید( دانشی که انسان را به سمت حقیقت هدایت کند و سطحی و مردم فریبانه نباشد) ۳- نیکو داوری کنید  ۴- قضاوت درست راجع به حق و باطل مسائل و استوار بودن در بردباری.

وی با بیان اینکه رابطه فرد با دانش هم از مصادیق عدالت است، گفت: امیرالمومنین عدالت را برترین عمل و رهبر عادل و هدایت عادل جوامع را عالی ترین صفات می دانند و می فرمایند عدل سیاست کلی است که امور را سر جای خود قرار می دهد .

واعظ مهدوی ادامه داد: یکی از مسائلی که درمورد عدالت وجود دارد این است که ما می توانیم به جای درگیری با مفاهیم برای تصمیمات اجرایی مصادیق واضح بی عدالتی را مورد شناسایی قرار دهیم که نابرابری های شدید یکی از این مسائل محسوب می شود.

وی با بیان اینکه کتاب "عدالت اجتماعی، آزادی و توسعه در ایران امروز" رابطه عدالت و توسعه را مورد بحث قرار داده است که این امر نیاز تعیین کننده در جامعه امروز است،گفت: مفهوم والا، مقدس و فطری عدالت به دلیل سوء استفاده ها و برداشت های نادرست به معنی تنبلی و از زیر کار در رفتن شناخته شده است .

واعظ مهدوی خاطرنشان کرد: مومنی در این کتاب به رابطه نسبت عدالت اجتماعی با توسعه ملی پرداخته و این سوالات مهم را مطرح کرده است که آیا قبل از رسیدن به نصابی از تولید ملی کوشش برای عدالت اجتماعی موضوعیت دارد و آیا پرداختن به عدالت قبل از رسیدن به توسعه مصداقی از بازتولید فقر و عقب ماندگی است؟

وی افزود: مومنی در کتاب بیان می کند که تفکر خطرتلقی کردن عدالت اجتماعی برای توسعه کلی در دهه های ۴۰ و ۵۰ بوده است رایج بوده است که این امر موجب شد تفکر عدالت اجتماعی در حاشیه رانده شود و تفکر توسعه ملی و افزایش درآمدهای ملی محور قرار گیرد که به تبع آن نابرابری هایی ایجاد شد که باعث عدم پایداری شده و این به حاشیه رانده شدن عدالت، تولید و توسعه را تهدید کرده است.

وی ادامه داد: نیروهای مولد و فرآیند های دست یابی به توسعه از اولین ضررکننده های به حاشیه رانده شدن عدالت محسوب می شوند.

واعظ مهدوی خاطرنشان کرد: مومنی در این کتاب بیان می کند که نظریه های پایانی قرن بیستم به توسعه پایدار و متوازن توجه می کند.

واعظ مهدوی با اشاره به اینکه مومنی در این کتاب رویکرد فرد گرایانه به فقر را نفی می کند واینکه اثر ضد انگیزشی برای مساوات وجود دارد از این زمان مورد نقد قرار می گیرد،گفت: اصطلاح داروینیزم اجتماعی یعنی تامین مکانیسم های انتخاب اصلح و تنازع بقا و قانون جنگل که در اندیشه های رشد محور دهه ۵۰ بعنوان موتور توسعه تلقی می شد و تعمیم آن ها به حوزه های اجتماعی را مورد نقد قرار می دهد.

وی با استناد به نوشته هایی موجود از سال های گذشته،گفت: این نوشته های نشان می دهد که اگر افرادی در جریان چرخ های توسعه از بین رفتند و فقرا نابود شدند اشکالی ندارد چون جهان جهان برتر،انتخاب اصلح و بقا است لذا کسانی که نمی توانند باید از بین بروند که مناطق محروم ازمصادیق بارز این نابود شدن محسوب می شوند.

واعظ مهدوی با بیان اینکه مومنی در این کتاب نقد رویکرد رخنه به پایان را بیان کرده است،گفت: نویسنده این کتاب نظریه سنتی اقتصادی مبتنی بر این اصل که رشد اقتصادی باید به وقوع بپیوندد و آثار اجتماعی آن به طورعادی انجام شود را مورد نقد قرار می دهد و می گوید این اندیشه ها با روند تحولات نوین در عرصه برنامه ریزی های توسعه به فراموشی سپرده شده اما متاسفانه این جریان فکری هنوز در کشور ما زنده است.

وی با بیان اینکه محققان دیگر از جمله مایکل مارموت که در بحث عدالت در سلامت یکی از نیروهای مطرح جهان محسوب می شود و عضو آکادمی بریتانیا نیز است، در مقاله ای  می گوید که درطول زمان و با ظهور تفکرات جدید اندیشه های بازار محور و نئوکلاسیک منقرض شده اند اما ما هنوز با ویروس مغزی این اندیشه ها مواجه هستیم که باید به فکر زدودن این ویروس ها باشیم.

معاون سابق توسعه امور آموزشی و فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه ریزی ادامه داد: ارزیابی من از علت تنازعاتی و وضعیت فقرو نابرابری های و عوامل نابرابری های اجتماعی و پایداری آن ها این است که بین نظریه اقتصاد بازار محور و عدالت محور یک تناقض و تضادی وجود دارد که این تناقض به دلیل وجود این ویروس فکری است که همه چیز را آزاد کنیم، دولت دخالت نکند و بازار تعیین کننده باشد.

وی با اشاره به اینکه نتیجه چنین تفکری این است که حاشیه نشینی گسترش می یابد، ادامه داد: چون براساس اقتضای بازار امکانات و اشتغال در شهرهای بزرگ وجود دارد و روستاییان به شهرهای بزرگ می آیند به امید پیدا کردن کار که موفق نمی شوند و درنتیجه حاشیه نشینی را پیش می گیرند که به تبع آن اختلافات طبقاتی افزایش می یابد.

وی با ذکر این مثال که دانش آموزی در شهرستان بستک تا ماه های متمادی پس از شروع سال تحصیلی معلم ندارد اما دانش آموز تهرانی با امکانات زیاد مشغول به تحصیل است، گفت: رقابت آزاد در همچین شرایطی یعنی حذف دانش آموز و اختصاص ۵۰ درصد فرصت های آموزشی به دهک های بالای درآمدی که در این شرایط باید سیاست هایی رابرای رفع این مشکل در نظر گرفت.

واعظ مهدوی ادامه داد: در نتیجه ذینفعانی که نفع آن ها در برتری برترها و برخورداری برخوردارها است تصمیمات و ساختارهایی ایجاد می کنند که به نفع بقاء نابرابری ها عمل خواهند کرد.

وی با اشاره به اینکه این ساختارها در اوایل انقلاب اینگونه کار نمی کردند، گفت: ما دائما در معرض خطر هستیم یعنی عواملی مانند منطقه جغرافیایی، جنسیت،گروه درآمدی و فقر که منجر به پیدایش و بقا نابرابری ها می شوند مانعی برای مشارکت افرادی از جمله معتادان، افراد بیکار و حاشیه نشینان و … در فرآیند توسعه نیز محسوب می شوند بنابراین بسیار مهم است در همه تصمیمات به این نکته توجه کنیم که چه کسانی از امکانات استفاده می کنند.

واعظ مهدوی خاطرنشان کرد: بهره بانکی،تورم، واردات، کالاهای لوکس و بودجه برندگان و بازندگانی دارند که این ها عوامل پنهان نظام تصمیم گیری ما برای بقای نابرابری ها هستند اما چون برخورداری همگانی در این زمینه وجود ندارد می توان گفت همه این ها به زیان برابری اجتماعی است.

وی افزود: پس این موضوع بسیار مهمی است که به نابرابری های اجتماعی به عنوان مصداق بی عدالتی توجه کنیم و اقداماتی را برای کاهش نابرابری اجتماعی انجام دهیم.

واعظ مهدوی با اشاره به اینکه غفلت و ندانستن عامل مهمی است که محققین و دانشمندان باید ازطریق نشان دادن وضعیت نابرابری ها آن را از بین ببرند،گفت: محققین باید از تصور اینکه بازار و مکانیسم های خود به خودی و اندیشه های بازار محور می تواند این نابرابری هارا ازبین ببرد نیز اطلاعاتی را ارائه دهند.

وی در پایان گفت: در شرایط موجود نابرابری های بین استان ها، نتیجه کارکرد بازار و رقابت توانا و ناتوان است و مداخله دولت برای توانمندسازی ناتوانان و تحقق شرایط برابر برای یک رقابت درست امری ضروری است.