اسکناس؛ سفری پر رمز و راز در دنیای پول

 برخی از انواع پول آن قدر خرد، جزیی و کم ارزش به حساب می‌آید که به اندازه خرید پفک نمکی اعتبار ندارد؛ در واقع نمی‌توان برای آن پشیزی ارزش قائل شد. نقطه مقابل آن، پول‌های با پشتوانه و دارای تضمین قرار دارد. این پول‌ها نه‌تنها به اندازه جیب زندگی روزمره مردم جان دوباره می‌بخشد که حامی نظام مالی و اقتصادی یک کشور به حساب می‌آید.

در این نقطه پرسشی پیش می‌آید: «پول چیست؟» و نقطه پیدایش پول کجاست؟ پاسخ این پرسش و چند سوال دیگر درباره انواع پول، نقش بانک‌ها در ایجاد اسکناس بانکی، ارتقای سواد مالی و شکل‌گیری بازارهای مالی در این یادداشت ذکر شده است.

پول چیست؟

مردمان جهان قدیم نیازمندی‌های خود را با مبادله کالا به کالا برطرف می‌کردند اما امروزه پول، جایگزین مبادله کالا شده است. در واقع مسیر شکل گیری پول از تهاتر آغاز شد و در نهایت به انواع مختلف آن مانند اسکناس و سکه رسید. تحول پول در طول تاریخ، اثری چشمگیر بر میزان ارزش دارایی‌های مردم و اقتصاد کلان کشور‌ها داشته است. هر چند که پول، مبادله مستقیم کالا به کالا را از میان برداشت اما سهم زیادی در تعیین ارزش دارایی خرد و کلان مردم ایفا کرد.

ارتباط پول، تورم و اقتصاد

در شرایط اقتصادی ناپایدار و گرفتار جنگ، تحریم و تورم، هر چقدر قیمت کالاها بیشتر باشد، ارزش پول رایج کشور هم کاهش می‌یابد و اثر منفی بر اقتصاد کلان می‌گذارد.

در عوض، هر اندازه کشور از جنگ و تحریم دور باشد، قیمت کالاها کاهش می‌یابد و قدرت خرید مردم رشد پیدا می‌کند. در چنین شرایطی اقتصاد، در سلامت کامل به سر می‌برد و معیارهایی مثل درآمد سرانه، تولید ناخالص داخلی و نرخ رشد تورم در نقطه‌ تعادل قرار دارند.

انواع پول در جهان؛ از اسکناس‌های کاغذی تا پول‌های اعتباری

اولین شکل پول در روزگار فنیقی‌ها و چینی‌ها به صورت پول فلزی از جنس طلا، نقره و مس ضرب شد. معمولا روی این سکه‌ها تصویری از شاه و نمادهای سیاسی هر کشور در ضرابخانه‌ها ایجاد می‌شد و تا زمان تغییر حکومت سیاسی، اعتبار داشت. سکه‌های طلا و نقره، ارزش ذاتی خود را مرهون ارزشمندی طلا و سکه بودند و اعتبار زیادی داشتند.

به مرور زمان پول کالایی و فلزی، جای خود را به پول کاغذی دادند. رشد صنعت، تغییر نیازها و جابه‌جایی دشوار سکه‌ هنگام دادوستد از تفاوت‌های پول کالایی با پول کاغذی و دلایل اساسی رواج اسکناس‌های کاغذی محسوب می‌شوند. در واقع اسکناس کاغذی، جابه‌جایی پول را ساده‌تر کرد و تغییراتی اساسی را در اقتصاد به وجود آورد.

منشا و مرجع این تغییرات به بانک‌ها باز می‌گردد. بانک‌های با ایجاد اسکناس بانکی و پول نماینده، کار دادوستد را در جهان ساده کردند و شکلی تازه به تجارت جهانی دادند. پول نماینده از پشتوانه‌ فلزات گرانبها همچون طلا در بانک‌ها بهره می‌برد. به عبارت دیگر، مردم طلاهای خود را در بانک امانت می‌گذاشتند، حکومت به واسطه ذخیره طلای موجود اسکناس چاپ می‌کرد و اسکناس کاغذی را در اختیار مردم قرار می‌داد.

سیر تاریخی شکل‌گیری اسکناس به همین نقطه ختم نمی‌شود. به مرور زمان، ذخایر اندک طلا و نقره در جهان سبب تغییرات بزرگی در شیوه چاپ پول شد. در این شرایط پول اعتباری یا پول فیات پا به عرصه تاریخچه پول گذاشت و سیستم مالی سنتی بانک‌ها را دگرگون کرد. امروزه این شکل از پول در سراسر جهان رواج دارد و از پشتوانه‌ ذخیره طلای کشورها بهره نمی‌برد. ارزش ذاتی این پول به اعتبار دولت‌ها ارتباط دارد و توسط بانک مرکزی با برنامه‌ریزی‌های اقتصادی دولت و پذیرش عموم مردم برای استفاده از پول اعتباری به عنوان ابزار دادوستد چاپ می‌شود. با این حال در درک دنیای اقتصاد نقش به سزایی دارد.

از این نقطه از تاریخچه پول، بانک‌ها نقشی کلیدی در شکل‌گیری ساختارهای مالی، خلق پول و ایجاد تورم پیدا کردند. چاپ پول اعتباری تاثیری قابل توجه بر میزان تورم اقتصادی دارد و در صورت رعایت نکردن برخی معیارها می‌تواند اقتصاد کشور را تحت تاثیر (منفی) قرار دهد. این مسئله اهمیت داشتن سواد مالی را دو چندان می‌کند تا مردم بتوانند ضمن حفظ دارایی‌های موجود خود، برای سرمایه‌گذاری و افزایش ثروتشان برنامه‌ریزی کنند.

خلق پول؛ اراده پنهان بر شکل‌گیری ساختارهای مالی

فرآیند خلق پول توسط بانک مرکزی و بانک‌های دیگر کشورها شکل می‌گیرد. بانک مرکزی با اعطای اوراق بهادار و وام به بانک‌های تجاری، به اقتصاد کشور پول تزریق می‌کند. این نوع سیاست‌های پولی اگر هماهنگ با رشد اقتصادی نباشد، منجر به تورم افسارگسیخته می‌شود. از طرف دیگر بانک‌های تجاری نیز به کسب‌وکارها و افراد وام می‌دهند و بر چرخه اقتصاد تاثیر می‌گذارند.

فعالیت بانک مرکزی و بانک‌های تجاری در فرآیند خلق پول، سبب شکل‌گیری ساختارهای مالی به صورت مستقیم و غیر مستقیم می‌شود. امروزه این ساختارها به اندازه‌ای گسترش یافته‌اند که الزام ارتقای سواد مالی را دو چندان می‌کنند.

ارتقای سواد مالی؛ راه نجات از چنگال تورم

مردم پس از فهم نقش بانک‌ها در ایجاد اسکناس، وارد بازار مالی می‌شوند و برای این کار باید ابتدا در دوره‌های آموزشی شرکت و از انواع محتوای آموزشی آنلاین و رایگان مثل پادکست استفاده کنند.

این دوره‌ها افراد را در تحلیل بازار پول و طلا توانمند می‌کنند تا علاوه‌بر افزایش دارایی‌های شخصی خود، دانسته‌های خود را به دیگران آموزش دهند و منبع درآمدی تازه برای خود داشته باشند. همچنین می‌توانند در جایگاه تحلیل‌گر اقتصادی، شرایط فعلی اقتصاد کشور را بررسی و آینده اقتصاد را پیش‌بینی کنند.

پادکست «کیف پول» از جمله دوره‌های رایگان و محتواهای گفت‌وگو محور این حوزه به شمار می‌آید. این پادکست توسط کارگردان سیاوش صفاریان پور ساخته می‌شود. در این پادکست، بهراد ابراهیمی متخصص بازارهای مالی درباره نقش وقایع تاریخی در شکل‌گیری ساختارهای مالی، ماهیت بورس، بازار طلای جهانی، دلار آمریکا و.. صحبت می‌کند.

کلام آخر

پیدایش پول زندگی انسان‌ها را دگرگون کرد و تحولی شگرف در مسیر تجارت پدید آورد. این ابزار جایگاه تبادلات مالی را از مبادله یک کالا با کالای دیگر به تعیین میزان ارزشمندی دارایی‌های مردم ارتقا داد. از این نقطه پول صرفا ابزاری برای مبادله کالا نبود بلکه نقشی کلیدی در افزایش اعتبار اقتصاد کشور داشت؛ البته در این مسیر، ساختارهای مالی شکل گرفت که نیاز به ارتقای سواد مالی جامعه را به دنبال داشت.