اوپکِ ۶۵ ساله

به گزارش واحد انتشارات و مستندنگاری وزارت نفت، قیمت جهانی نفت ‌خام از ابتدای کشف و رواج مصرف آن تاکنون، تحت تأثیر عوامل مختلف، فرازوفرودهای فراوانی داشته است. بررسی تاریخی نشان می‌دهد که در ۱۵۰ سال گذشته مجموعه عوامل مختلفی در نوسان قیمت نفت مؤثر بوده‌اند؛ ازجمله ظرفیت تولید، افزایش مصرف جهانی، جنگ‌ها، تحریم‌ها، بیماری‌های همه‌گیر، هزینه تمام‌شده تولید و رکود یا رونق اقتصاد جهانی.

کنترل قیمت بازار نفت‌خام تا وقوع جنگ جهانی اول (۱۹۱۴) در دست شرکت استاندارد اویل بود. شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا عموماً تمرکز خود را بر فروش فرآورده‌های نفتی قرار داده بود. در فاصله دو جنگ جهانی، هم مصرف نفت افزایش قابل توجهی یافت و هم با پیدایی شرکت‌های جدید نفتی، تعداد بازیگران افزایش یافت و بازارهای جهانی (جز شوروی و آمریکا) را طی قراردادهایی همچون اکناکاری بین خود تقسیم کردند. اگرچه که بازار نفت هنوز در کنترل ایالات متحده بود.

کنترل قیمت و بازار نفت پس از جنگ جهانی دوم همچنان در دست شرکت‌های نفتی بین‌المللی (موسوم به هفت‌ خواهران) بود. حتی ملی‌شدن نفت ایران در سال ۱۹۵۰ و وقوع کودتای ۱۹۵۳ نتوانست این انحصار را بشکند. امضای قرارداد کنسرسیوم بین هفت خواهران نفتی و دولت ایران پاسخ شرکت‌ها به این بحران بود تا کنترل نفت همچنان در اختیار آنها باقی بماند.

دیگر شرکت‌‎های تولیدکننده نفت در دهه ۱۹۵۰ میلادی (دهه ۱۳۳۰ شمسی) به این انحصار واکنش نشان دادند و به‌دنبال یافتن راه‌حلی برای اتخاذ سیاست یکسان در زمینه تولید و قیمت نفت چندبار گرد هم آمدند. نخستین بار، سال ۱۳۳۷ نشستی مهم با حضور کشورهای عربی تولیدکننده نفت و ایران و ونزوئلا تشکیل شد. دیدارها و گفت‌وگوهای چندجانبه تا سال ۱۳۳۹ ادامه یافت، سرانجام بازیگری قدرتمند در بازارهای جهانی نفت متولد شد.

نمایندگان ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، ونزوئلا و دو ناظر از امارات متحده عربی و قطر که خواهان افزایش درآمد حاصل از نفت خود بودند، روزهای ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ (۱۹ تا ۲۳ شهریور ۱۳۳۹) در بغداد گرد هم آمدند. فؤاد روحانی، فتح‌الله نفیسی و منوچهر فرمانفرمائیان در هیئت نمایندگی ایران حضور داشتند. در این میان، عملکرد نمایندگان ایران و اشراف غیرقابل انکار آنها بر زوایای بازار و چشم‌انداز آینده نفت با تحسین حاضران روبه‌رو شد.

در پایان کنفرانس، قطعنامه‌ای برای آغاز همکاری کشورهای نفت‌خیز در مقابل شرکت‌های نفتی بین‌المللی صادر و مقرر شد کشورهای عضو، دو بار در سال گرد هم آیند تا سیاست مناسبی برای مقابله با کارتل‌های نفتی اتخاذ کنند. به این ترتیب، سازمان اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) پا به عرصه گذاشت. «فؤاد روحانی» نیز به‌عنوان نخستین دبیرکل این سازمان انتخاب شد.

اتخاذ سیاست یکسان در کنترل تولید نفت، قیمت نفت و مقابله با شرکت‌های بین‌المللی نفتی، راهبرد اصلی سازمان اوپک بود. در واقع، می‌توان تولد اوپک را نتیجه تعارض شرکت‌های نفتی بین‌المللی (IOC) و شرکت‌های نفتی دولت‌های تولیدکننده نفت (NIOC) دانست.

فؤاد روحانی (رئیس هیئت نمایندگی ایران)

احمد سید عمر (رئیس هیئت نمایندگی کویت)

عبدالله الطریقی (رئیس هیئت نمایندگی عربستان سعودی)

طلعت الشیبانی (رئیس هیئت نمایندگی عراق)

خوان پابلو پرز آلفونسو (رئیس هیئت نمایندگی ونزوئلا)