جهانی شدن جغرافیای غذا و چالش “تله کوپلینگ”

حسین شیرزاد/ تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

از نگره جهانی، جریان های بین المللی مواد مغذی تولید شده در سیستم های “تجارت کشاورزی از راه دور” به بخش مهمی از چرخه جهانی مواد مغذی تبدیل شده که منجر به توزیع مجدد منابع غذایی می شود. از طرفی، جریان مواد مغذی در شبکه های تجارت جهانی کشاورزی ساختار ناهمواری را نشان می دهد.

به طور کلی، تنها ۱۰ درصد از کشورها حدود ۹۰ درصد از کل مواد مغذی صادراتی را در سال ۲۰۱۹ تامین کردند و آزادسازی تجارت باعث شد تا محصولات همگن تولید شده توسط صادرکنندگان متعدد در بازار بین المللی به شدت رقابت کنند. نتیجه آنکه بخش بزرگی از غذای ما از زنجیره های غذایی بین المللی تامین می شود که ردیابی آنها دشوار بوده و مصرف کنندگان از اثرات زیست محیطی و اجتماعی آنها آگاه نیستند. مثلا، گوجه‌فرنگی مصرفی در آلمان یا در هلند توسط کارگران لهستانی یا در اسپانیا توسط کارگران آفریقای غربی با تخلیه آبخوان ها ، زنجیره سرد یونانی، ناوگان کانتینری بریتانیایی واستفاده از مقادیر زیادی انرژی فسیلی روسی تولید می‌شود. تجارت بین‌المللی غذا و “تولید کشاورزی جهانی شده”، به طور قابل توجهی در چند دهه گذشته افزایش یافته و “اتصالات دیستال” منجر به تله کوپلینگ یا اتصالات دوردستی شده که در آن مصرف مواد غذایی داخلی به تولید دور وابسته است. تله کوپلینگ ترکیبی از “تله” – که به معنی در فاصله – با جفت – سیستم های انسانی و طبیعی است که همیشه با هم عمل می کنند. از نگاهی دیگر؛ تله کوپلینگ(Telecoupling) یک پدیده پیچیده و نوعی استراتژی هیبریدی است که به طور جامع اثرات اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی را در فواصل طولانی تجزیه و تحلیل می کند. این راهبرد، محصول گسترش منطقی تحقیق در مورد سیستم های انسانی و طبیعی است که در آن فعل و انفعالات در مکان های جغرافیایی خاصی رخ می دهد. این ایده توسط “Jianguo Jack Liu ” و همکارانش در نشست انجمن آمریکایی برای پیشرفت علم در سال ۲۰۱۱ ارائه شد و از آن زمان تاکنون مورد توجه دانشمندان سراسر جهان و مورد استفاده قرار گرفته است تا دیدگاهی جامع از برخی از تحولات مهم این سیاره و بزرگترین چالش ها – تغییرات آب و هوایی، از دست دادن تنوع زیستی، حفاظت از محیط زیست، و پروبلماتیک غذا داشته باشند. عامل ها نهادهای تصمیم گیرنده ای هستند که در اتصال از راه دور دخیل هستند که جریان های بین سیستم ها را تسهیل یا مانع می شوند. عوامل ممکن است به شکل کشاورزان داخلی و بین المللی، دولت ها و شرکت های تجارت کشاورزی باشند.اما؛ علل، محرک‌ها یا عواملی هستند که از هر سیستمی (ارسال، دریافت، و سرریز) منشأ می‌گیرند و یک اتصال از راه دور بین حداقل دو سیستم انسانی و طبیعی جفت شده بنیان میگیرد. تله کوپلینگ ها اغلب دلایل متعددی دارند (مثلاً اقتصادی، سیاسی، فناوری، فرهنگی و زیست محیطی) که مسئول تغییر پویایی (مثلاً ظهور روندها، الگوها، تغییرات) اتصال از راه دور هستند.

اثرات اثرات اجتماعی-اقتصادی و محیطی حاصل از اتصال از راه دور هستند که می توانند در سیستم ارسال، دریافت و/یا سرریز ظاهر شوند. اثرات ممکن است منجر به حلقه‌های بازخورد (به علت)، تاخیر زمانی (از سال‌ها تا دهه‌ها بعد)، و اثرات میراث (برای سال‌ها یا دهه‌ها)ادامه داشته باشند. از آنجایی که رشد جمعیت تقاضای جهانی کالری را افزایش داده و افزایش ثروت باعث تغییر در الگوهای مصرف شده،پس می‌توان انتظار داشت که ارتباطات بین المللی مداوما از طریق تجارت مواد غذایی تقویت و افزایش یابد. این پدیده‌ها به‌عنوان محرک‌های اصلی افزایش تولید و تجارت محصولات زراعی و همچنین تأثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی-اقتصادی مرتبط نقش دارند.

تجارت بین المللی سویا نشان دهنده نحوه اتصال مکان های دور از طریق این شبکه های تجاری پیچیده است. حجم تجارت جهانی سویا بیش از چهار برابر مقدار معامله شده در سال ۲۰۰۱، است و از زمانی که چین به سازمان تجارت جهانی پیوست، این میزان بشدت افزایش یافته است. چین، تولیدکننده تاریخی سویا، محرک اصلی افزایش تقاضا برای واردات بیش از ۶۰ درصد از عرضه جهانی سویا است که بیشتر آن (۸۰ درصد) از برزیل و ایالات متحده صادر می شود. البته اصطلاح تله کوپلینگ بعدها توسط ( Jianguo Liu ) به عنوان جریان تکاملی واژه اتصال از راه دور قوام یافت. چارچوب اتصال از راه دور از درک این موضوع ناشی می‌شود که همه سیستم‌های زمین از طریق سیستم‌های انسانی و طبیعی به هم متصل هستند. چارچوب تله کوپلینگ از پنج جزء مرتبط به هم تشکیل شده است:” سیستم ها، جریان ها، عوامل، علل و اثرات”. سیستم‌ها، منظور از سیستم‌ها، منظومه های انسانی و طبیعی هستند که اطلاعات، مواد و انرژی را با سایر سیستم‌ها مبادله می‌کنند که ممکن است نسبتاً نزدیک یا دور باشند.

سیستم ها را می توان بیشتر به عنوان ارسال کننده (مبداء، کشور صادرکننده)، دریافت کننده (مقصد، کشورهای واردکننده) و سیستم های سرریز طبقه بندی کرد. دسترسی به خدمات اکوسیستمی و تأثیر بر مدیریت آنها توسط روابط اجتماعی بین بازیگران ساختار یافته و در مقیاس های فضایی رخ میدهد . چنین روابط اجتماعی در مقیاس متقابل را می توان از طریق یک چارچوب ارتباط از راه دور تحلیل کرد زیرا تصمیمات اتخاذ شده در مقیاس محلی اغلب توسط بازیگران در مقیاس بزرگتر شکل می گیرد. تحقیقات تله کوپلینگ تعاملات دور بین انسان و سیستم های طبیعی را در بستر اطلاعات محلی و جهانی ارزیابی می کند. محققان نه تنها نیاز به درک علل و تأثیرات رویدادهای محلی یا بوم‌شناسی اجتماعی در مقیاس کوچک دارند، بلکه باید جریان شبکه را نیز برای روشن کردن تجارت بین‌المللی یا توافق‌هایی که بر جریان تأثیر می‌گذارند، در بطن شبکه ها ردیابی کنند تا رویدادها و علل سایر موارد را مشخص کنند. با توجه به اینکه امروزه تجارت بین‌المللی مواد غذایی به نیروی محرکه اصلی تغییرات کاربری زمین کشاورزی در کشورهای موثر در تجارت بین المللی کشاورزی تبدیل شده است که بر تولید مواد غذایی و محیط جهانی تأثیر گذاشته است.

بر اساس چارچوبی یکپارچه از تله کوپلینگ (تعامل های اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی در فواصل)، اگر ویژگی های فضایی تغییرات زمین سویا را در داخل و بین کشورهای تجاری به طور همزمان مورد مطالعه قرار دهیم، مثلا سه کشور دور از هم –” برزیل، چین و ایالات متحده “- نمونه ای عالی از سیستم های تله کوپل شده از طریق فرآیند تجارت سویا را تشکیل می دهند. تجارت جهانی کشاورزی جریان های متعددی از نیتروژن (N) و فسفر (P) از راه دور ایجاد می کند. جریان مواد مغذی فیزیکی و مجازی همراه با تجارت اثرات ناهمگونی بر منابع طبیعی کشورهای مختلف دارد. جریان فزاینده آب، انرژی، کربن و سایر مواد در شبکه‌های تجاری کشاورزی توجه جهانی را به خود جلب کرده است و مسائل زیست محیطی را به نکات کلیدی تحقیقاتی در زمینه‌هایی مانند اکولوژی و اقتصاد تبدیل کرده است.

نیتروژن (N) و فسفر (P) دو عنصر ضروری برای زندگی بر روی زمین و تضمین بهره وری کشاورزی بالا هستند . چنانکه در شبکه‌های تجاری کشاورزی، انتقال و تبادل شدید مواد مغذی از طریق جریان‌های N و P ، چرخه جهانی مواد مغذی را به‌طور چشمگیری تغییر داده است. بنابراین، بررسی اثرات زیست‌محیطی و منابع طبیعی جریان‌های مواد مغذی در شبکه‌های تجاری کشاورزی از راه دور برای تجارت جهانی پایدار کشاورزی و مدیریت مواد مغذی مهم است. امروزه جریان های فیزیکی و مجازی مواد مغذی در شبکه های تجارت کشاورزی از راه دور منطقی جهانی پیدا نموده است. از نگاهی دیگر، تله کوپلینگ به این معنی است که فرآیندهای ناشی از مداخله انسان در بخشی از کره زمین به روشی خاص بر بخش (یا بخش‌هایی) دور از جهان تأثیر می‌گذارند. تدقیقی دیگر برای این مفهوم “ارتباط بین منطقه ای جهانی” است.

آنچه که تله کوپلینگ را به مفهومی مرتبط تبدیل می کند این است که اجازه می دهد تا جریان ها را بین مکان های دور در سطح جهانی به زبانی مشترک توصیف کند و چگونگی تأثیر این جریان ها را به عنوان مثال بر محیط زیست یا معیشت محلی تفهیم نماید. یکی از نمونه های تله کوپلینگ، زنجیره های کالایی مانند زنجیره سویا بین برزیل و آلمان است. سویای برزیلی به تولید گوشت آلمان دامن می زند و باعث تجمع نیترات مازاد در آلمان و جنگل زدایی مناطق گرمسیری در برزیل می شود . در مثالی دیگر، اگرمدیریت تولید روغن نخل را در نظر بگیریم. روغن پالم به دلیل زنجیره کالاهای پیچیده و طولانی مدت، الگوهای کارگران مهاجر درگیر، و مسائل زیست محیطی و پایداری بسیار زیاد که عمدتاً در منطقه تولید کننده ایجاد می شود، نمونه بارز تله کوپلینگ است.

تقاضای بازار باعث گسترش صنعت روغن نخل در آسیای جنوب شرقی شده است، اما این صنعت نمی‌توانست بدون مجموعه پیچیده‌ای از نهادهای حاکمیتی و مداخلات معتبر توسعه یابد . این نهادها و مداخلات هم بازیگران دولتی و هم بازیگران خصوصی را درگیر می کنند. آنها با هم، صنعت روغن نخل را توسعه داده اند که به طرق مهمی منطقه ای شده است. در مقابل، همکاری منطقه‌ای برای کنترل اثرات خارجی منفی مرتبط با تولید روغن پالم در سطح بسیار پایینی قرار دارد . مؤسساتی که درجه ای از حاکمیت نظارتی را ارائه می دهند عمدتاً فراملی، اغلب خصوصی و در توانایی آنها برای محدود کردن تأثیرات منفی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی محدود هستند و شکست های حاکمیت نظارتی ریشه در موفقیت های چارچوب حاکمیتی تسهیل کننده دارد که از توسعه روغن پالم حمایت کرده است. تحت تأثیر جهانی شدن شدید، تعاملات انسانی و طبیعی بیشتری بین سیستم های جغرافیایی، فرهنگی و نهادی دورتر و در مقیاس های محلی، منطقه ای، ملی و جهانی رخ می دهد. بنابراین، حرکت از تحقیقات پراکنده و جداگانه مبتنی بر مکان به تحقیقات یکپارچه سیستماتیک در حال تبدیل شدن به یک ضرورت فوری است. ایجاد یک طرح تحقیقاتی شبکه‌ای، ارتقای ارزیابی خدمات اکوسیستمی، و ایجاد بینش‌های جدید برای درک روابط پیچیده میان ۱۷ هدف توسعه پایدار سازمان ملل (SDGs) در داخل و بین مکان‌های مجاور و دور بسیار مهم است. فراموش نکنیم که در عصر آنتروپوسن، جوامع بشری به شدت به عرضه اکوسیستمی وابسته شده اند، بنابراین این مسئله چالش هایی را برای خدمات اکوسیستم ایجاد می کنند (به عنوان مثال، تخریب زیستگاه، از دست دادن تنوع زیستی، و چالش های تعییر اقلیم برای تولید غذا و محدودیت های حاکمیت پایدار در زنجیره های ارزش جهانی GVC)). چنانکه با جهانی شدن سریع، ارزش اقتصادی تجارت جهانی کشاورزی بین سال‌های ۲۰۰۰ – ۲۰۱۸ حدود سه برابر افزایش یافت و تأثیرات متعاقب آن بر محیط‌زیست و منابع طبیعی بیش از ۵ برابر گردید. تحقیقات نشان داده که جریان نیتروژن در تجارت جهانی غذا و خوراک دام طی سال های ۱۹۶۱ تا ۲۰۱۰ هشت برابر افزایش یافته است که یک سوم کل نیتروژن تولید شده در جهان را تا آن زمان را تشکیل می داد. طرفه اینکه جریان فسفر در تجارت جهانی کشاورزی ۷۵۰ درصد طی سال های ۱۹۶۱ تا ۲۰۱۱ افزایش یافته و به ۱۷ درصد از کل ورودی جهانی کود فسفر رسیده است. علاوه بر جریان‌های فیزیکی N و P در محصولات کشاورزی ، تأثیر تجارت بر چرخه جهانی N و P نیز با جریان‌های مجازی مواد مغذی مرتبط است . افزایش مبادلات تجاری فرامرزی در سرتاسر جهان، پایداری اجتماعی-اقتصادی و زیست‌محیطی کشورها و مناطق مختلف را به هم مرتبط کرده است و شبکه‌های تجاری کشاورزی را با جریان‌های از راه دور نیتروژن (N) و فسفر (P) بین ارسال و دریافت چندگانه ایجاد کرده است. سیستم‌های “ارسال، دریافت و سرریز”، زیرمجموعه‌های اساسی یک سیستم تله‌کوپله کشاورزی تجاری هستند. تاکنون تحقیقات در مورد تله کوپلینگ عمدتاً بر گسترش مفاهیم در رشته های مختلف مانند تجارت کشاورزی، مهاجرت روستایی و انتقال آب مجازی متمرکز بوده است. با این حال، کار کمی بر روی متاکوپلینگ در نتیجه تعاملات آبشاری در فضا، مقیاس‌ها و حوزه‌ها انجام شده است.

فعل و انفعالات آبشاری به مجموعه ای از فرآیندهایی اشاره دارد که از یک رویداد (مانند تغییرات آب و هوا، بلایای طبیعی، جنگ، توسعه اقتصادی و مصرف) در یک مکان ناشی می شود و تأثیرات آن را بر اجزای مشابه یا متفاوت در مکان های دور و نزدیک منتشر می کند. به عنوان مثال، اثرات آبشاری خشکسالی در ایالات متحده بر تنوع زیستی در برزیل که بیش از ۷۰۰۰ کیلومتر دورتر است تاثیر گذارد. هر دو کشورایالات متحده و برزیل تولیدکنندگان و صادرکنندگان عمده سویا به چین و بسیاری از کشورهای اروپایی هستند . خشکسالی ۲۰۱۲ در غرب میانه ایالات متحده، منطقه اصلی تولید سویا در این کشور، منجر به کاهش تولید شد ، کاهش تولید، صادرات سویا را کاهش داد و قیمت سویا را افزایشی نمود. افزایش قیمت توانست برزیل را وادار نماید تا جنگل ها و مراتع بیشتری را به تولید سویا تبدیل کند و سبب از بین رفتن زیستگاه و تنوع زیستی بیشترشود. از طرفی ردیابی در مقیاس ها و فضا جریان دارد وجریان ها جزء کلیدی چارچوب تله کوپلینگ هستند زیرا اجزای مختلف و مکان های مختلف را به هم مرتبط می کنند.

برای درک پویایی و همچنین مکانیسم‌ها و اثرات جریان‌ها، داده‌های مربوط به جریان‌ها به دلایل متعددی حیاتی هستند. اول، می توان از آنها برای اندازه گیری قدرت تله کوپلینگ استفاده کرد. دوم، آنها پایه ای برای درک مکانیسم جریان ها فراهم می کنند. سوم، جریان های بزرگ اغلب منجر به اثرات بزرگ می شوند (اگرچه ممکن است روابط خطی نباشند و ممکن است نقاط اوج یا آستانه وجود داشته باشد). چهارم، اطلاعات حاصل از تجزیه و تحلیل داده های جریان می تواند به ارزیابی مسائل مهمی مانند امنیت غذایی کمک کند (مثلاً اینکه آیا جریان ها به اندازه کافی بزرگ هستند تا نیازهای مختلف را برآورده کنند). بنابراین سیستم های غذایی به طور فزاینده ای به هم مرتبط شده اند. فاصله بین جایی که یک محصول کشاورزی رشد می‌کند و مکانی که فرآوری می‌شود و در نهایت مصرف می‌شود، می‌تواند بسیار زیاد باشد و به سیستم‌های انسانی و طبیعی از لحاظ جغرافیایی دورتر اجازه دهد تا به طور فزاینده‌ای به هم متصل شوند.

تغییرات آب و هوایی همچنین می تواند بر تولید غذا در یک منطقه تأثیر بگذارد و در دسترس بودن غذا و امنیت غذایی در مناطق دیگر را مختل کند .فعل و انفعالات اجتماعی-اقتصادی و محیطی بین سیستم‌های انسانی و طبیعی جفت‌شده دور را می‌توان در چارچوب مفهومی «تلفیقی» ادغام کرد، که به درک تعاملات پیچیده و بازخورد بین سیستم‌های اکولوژیکی اجتماعی مختلف در فاصله‌ها کمک می‌کند و نشان می دهد که سیستم های اجتماعی و زیست محیطی به طور فزاینده ای از طریق جریان های اطلاعات، کالاها، افراد و اثرات زیست محیطی به هم مرتبط می شوند. بنابراین اقدامات در یک مکان جغرافیایی می تواند اثرات قابل توجهی در مکان های دور داشته باشد و شبکه ای از روابط و وابستگی های متقابل ایجاد کند. مطالعه تجارت و اتصال از راه دور می تواند به درک خطرات تغییرات آب و هوایی در کشاورزی، ارزیابی آسیب پذیری و انعطاف پذیری و همچنین معاوضه ها و پیامدهای ناخواسته کمک کند. علاوه بر این، استفاده از چارچوب تله کوپلینگ می تواند برای تجزیه و تحلیل تحقیقات امنیت غذایی و استفاده از زمین و سیاست های موثر در کشاورزی و سیستم های غذایی گسترده تر مفید باشد. ایران عزیز ما باید در نظر بگیرند که چگونه عوامل چارچوب تله کوپلینگ در تجارت کشاورزی در تعامل بین المللی با متعاملین شناسنامه دار قوی شکل میگیرد.. نمایندگان در تجارت کشاورزی شامل تولیدکنندگان، مشاغل زنجیره تامین کشاورزی، سرمایه گذاران دولتی و خصوصی، تاجران ، سرمایه گذاران مالی و مصرف کنندگان محصولات هستند.

دولت ها عوامل کلیدی در تجارت جهانی هستند که مسئولیت ایجاد و اجرای توافقات تجاری و سیاست های مؤثر بر تولید و مصرف داخلی را بر عهده دارند. چارچوب تله کوپلینگ امکان بررسی نحوه مشارکت کشورها یا مناطق طی جریان مواد مغذی در زنجیره صنعت کشاورزی بالادست یا پایین دست و اینکه چگونه سهم آنها می تواند بر سیستم های ارسال و دریافت در شبکه تأثیر بگذارد را نشان می دهد. فی الحال، جریان‌های بین‌المللی مواد مغذی در شبکه‌های تجارت کشاورزی از راه دور به بخش مهمی از چرخه جهانی N و P تبدیل شده‌اند، بنابراین سیاست‌ها برای بهبود مدیریت مواد مغذی باید به طور کامل تأثیر تجارت بین‌المللی بر چرخه N و P را برای دستیابی به راه‌حل‌های برد-برد ارزیابی کنند. برای تحقق تولید و مصرف سبز و پایدار ضروری است که خطرات زیست‌محیطی و منابع غذایی خاک را در چارچوب‌های برنامه‌ریزی و ارزیابی کشاورزی ملی وارد کنیم . علاوه بر این، باید تلاش هایی برای حفظ منابع غذایی و کاهش آلودگی ها در سمت تولید، از جمله بازیافت کود آلی و جامدات زیستی و استفاده از باکتری های حلال فسفات به عنوان کود زیستی به جای کودهای شیمیایی انجام شود.

در سطح جهانی، مهم است که کشورها یا مناطقی که محصولات را از طریق جریان‌های تجاری ناکارآمد وارد می‌کنند ، مقررات تجاری و تدارکات سبز را برای تعدیل جریان‌های ناکارآمد با بازنگری در سیاست تجاری اجرا کنند . این امر مزیت نسبی بهره وری استفاده از مواد مغذی را از سیستم های ارسال به سیستم های دریافت کننده تضمین می کند و اثرات مثبت تجارت محصولات کشاورزی را در سراسر جهان گسترش می دهد.

تغییر از حاکمیت مکان محور غذا به حاکمیت جریان محورغذا، تغییر در حکمرانی غذایی از تمرکز بر مکان های خاص به طور مستقل (مکان محور) به جریان های بین مکان های نزدیک و دور (بر اساس جریان) می تواند پایداری جهانی غذا در امنیت غذایی ملی مان افزایش دهد و عدالت و برابری فضایی را بهبود بخشد. سخن آخر اینکه، مداخلات حاکمیتی مبتنی بر دولت؛ هماهنگ با سایر مداخلات، چارچوب قانونی را ایجاد نموده و امکان توسعه یک پدیده از راه دور را فراهم می‌کند. حاکمیت باید باعث ایجاد اتصال از راه دور شده و جریان های تله کوپل شده را هماهنگ کند. زنجیره های کالا یا ارزش توسط بازیگران زنجیره (خصوصی) اداره می شوند پس حکمرانی کشاورزی کشور باید اتصال از راه دور را به سمت پایداری کسب و کارهای تجاری کشاورزی هدایت می کند. یا حداقل، برای انجام پایداری زنجیره ارزش کشاورزی تلاش کند.

حکمرانی در اینجا به دنبال نقاط اهرمی برای «حل» مشکلات پایداری ایجاد شده توسط اتصال از راه دور در هر یک از مناطق متصل یا در مناطق سرریز است . این به حکمرانی زیست‌محیطی مبتنی بر دولت، شامل بازیگران خصوصی و مدنی، و همچنین به ابتکارات بازیگران غیردولتی و نوآوری های چند ذی‌نفع کلیدی با تقویت بورژوازی متعهد ملی در بخش کشاورزی نیاز دارد.