ریسک های ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک تاثیر گذار بر آینده امنیت غذایی

حسین شیرزاد/ تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

در سال ۲۰۲۴، مسئله حفظ مزارع خانوادگی، پویایی های هوش مصنوعی در صنعت غذا و نقش اقیانوس‌ها بر بازار مواد غذایی به‌عنوان موضوعات جدیدی ظهور نموده اند که رقابت ژئوپلیتیکی هژمونیک بویژه بین چین با ایالات متحده و تکاپو‌های نظارت بر تولید و بازار غذا توسظ اتحادیه اروپا و نقش آتی قدرت های نوظهور را تا سال ها برانگیخته ‌خواهند نمود.

اقیانوس ها محل زندگی ۹۴ درصد از کل زندگی در سیاره هستند و دریاها یک منبع مهم اقتصادی و امنیت ملی به شمار می روند طرفه اینکه ۹۰ درصد تجارت جهانی کالاهای اساسی کشاورزی از طریق مسیرهای دریایی حمل می شود، اما بسیاری از شلوغ ترین کریدورهای ترانزیت دریایی جهان در معرض خطر اختلال ژئوپلیتیکی قرار دارند و پیش‌بینی می‌شود که بهره برداری در اعماق دریا حداقل یک سوم از عرضه مواد معدنی حیاتی لازم برای انتقال انرژی را به خود اختصاص دهد.

بنابراین؛ ذی نفعان و ذی مدخلان و شرکت های غذایی باید در هنگام تنظیم زنجیره تامین و استراتژی های پایداری خود، “ژئوپلیتیک اقیانوس” را در نظر بگیرند. گزارش اخیر چشم‌انداز غذای فائو نشان می‌دهدکه علی‌رغم پیش‌بینی‌های مثبت در پارادوکس “تورم-رکود” ، سیستم‌های تولید غذای جهانی در برابر تنش های ژئوپلیتیکی در اقتصاد بین الملل ، مانند نقش نرخ ارز و تقاضای رو به رشد اقتصادهای نوظهور ، شوک‌های ناشی از رویدادهای شدید آب‌وهوایی، تغییر سیاست‌ها و تحولات در سایر بازارها آسیب‌پذیر هستند.

نظامات بهره برداری غیر متعادل؛ با اتکای بیش از حد از زمین‌های کشاورزی و استفاده شدید از مواد شیمیایی کشاورزی منجر به نیاز روزافزون به کودها برای حفظ تولید شده است که هزینه‌های تولید را بیشتر افزایش می‌دهد.

طبق گزارش “آکسفورد اکونومیکس”، انتظار می‌رود که قیمت‌های جهانی مواد غذایی در سال ۲۰۲۴ کاهش پیدا کند و تا حدودی آرامش را برای مصرف کنندگان متروپل های شهری ایجاد کند. اما موضوع افزایش قیمت مواد غذایی، قضیه ای چند وجهی است و به دلیل مجموعه ای پیچیده از دلایل از جمله تنگناهای لجستیک،سیاست های یارانه ای، درگیری های منطقه ای، مطالبات طبقه متوسط، رشد جمعیت شهری، تغییرات آب و هوایی و اختلالات زنجیره تامین است.

زنجیره های تامین بسیاری از شرکت های غذایی در معرض تحولات ژئوپلیتیکی هستند و تضاد ها یکی از دلایل اصلی شوک های قیمتی هستند. درگیری های مسلحانه زنجیره تامین و تولید و توزیع مواد غذایی را مختل کرده و کمبود را تشدید کرده و قیمت ها را افزایش داده است.

این درگیری ها همچنین میلیون ها نفر را آواره کرده است و بر توانایی آنها برای تولید و دسترسی به غذا تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، نبرد روسیه و اوکراین، معروف به سبد نان اروپا، صادرات گندم، ذرت و آفتابگردان را به میزان قابل توجهی کاهش داده و در نتیجه نوسانات قیمت مواد غذایی را به دنبال داشته است. حتی جنگ باعث ایجاد کمبود نیروی کار می‌شود که به طور بالقوه مانع بهبود اقتصادی پس از جنگ می‌شود.

تأثیر درگیری بر مهاجرت می تواند تأثیر قابل توجهی بر تولید مواد غذایی در سطوح مختلف داشته باشد. در سطح محلی، درگیری ممکن است مردم را مجبور به ترک مزارع خود کند، که می تواند به توقف تولید کشاورزی و در نتیجه کمبود مواد غذایی و افزایش قیمت ها کمک کند. مهاجرت های ناشی از درگیری همچنین می تواند بر پویایی بازار کار در بخش کشاورزی در مقیاس جهانی تأثیر بگذارد. مهاجرانی که مناطق درگیری را ترک می کنند اغلب به دنبال فرصت های شغلی در بخش کشاورزی در کشورهای دیگر هستند.

بسیاری از آنها ممکن است به صفوف کارگران کشاورزی ملحق شوند که به نوبه خود می تواند به افزایش تولید غذا کمک کند با این وجود، مهاجران با طیفی از چالش‌ها، مانند موانع قانونی کار، شرایط نامناسب زندگی، و دسترسی محدود به خدمات مواجه می‌شوند. بنابراین، سیاست‌های مهاجرت و قوانین کار می‌توانند نقش کلیدی در مدیریت این چالش‌ها داشته باشند.

استراتژی های موثر می تواند به ادغام مهاجران در جوامع میزبان و افزایش سهم آنها در تولید غذا کمک کند .نیروی محرکه اصلی کاهش قیمت کالاهای غذایی، «عرضه فراوان» برای بسیاری از محصولات مهم، به ویژه گندم و ذرت است. البته قدرت صادرات بالای گندم روسیه بازارهای بین المللی را نیز تحت تاثیر قرار داده و قیمت ها را پایین نگه داشته است در این میان، اثرات بازارهای آتی کالا برای مواد غذایی اصلی هم غیر قابل انکار است.

بازارهای آتی کالا سه کارکرد اقتصادی مهم دارند. اول، آنها به تولیدکنندگان، معامله‌گران و پردازش‌کنندگان (بازیگران بازار تجاری یا تامین‌کنندگان) کمک می‌کنند تا ریسک‌های قیمتی خود را پوشش دهند. یعنی خطرات قیمتی را از پوشش‌های ریسک گریز کمتر می‌پذیرند. دوم، آنها برای کشف قیمت در بازارهای لحظه ای مهم هستند، زیرا معامله گران کالا را قادر می سازند تا معیارهایی را برای قیمت های فعلی ایجاد کنند.

در نهایت، بازارهای مشتقه با کاهش هزینه های مبادله، کارایی مبادلات را فراهم می کنند. در نتیجه، سرمایه گذاری ها مولدتر می شوند و نوسان قیمت ها کاهش می یابد. به این دلایل، امروزه سفته بازی کالاهای غذایی بخشی ضروری از بازارهای مالی است. از نگاهی تاریخی، پس از سقوط بازار سهام در سال ۲۰۰۲، کالاهای کشاورزی به دلیل همبستگی نسبتا پایین آنها با بازده سایر طبقات دارایی، به یک طبقه دارایی محبوب در پرتفوی موسسات مالی و جامعه سرمایه گذاری عمومی تبدیل شدند.

از آن دوره به بعد، معاملات آتی کالاهای کشاورزی و قراردادهای اختیار معامله به شدت افزایش یافته در نتیجه، فعالیت های سفته بازی نیز به طرز چشمگیری در حوزه غذا روند افزایشی یافته است. طی سه سال اخیر، شوک‌های اقتصادی، مانند همه‌گیری کووید-۱۹ و پیامدهای آن، به‌علاوه کند شدن اقتصادها، قدرت خرید مصرف‌کنندگان را کاهش ، درآمدها را تنزل و بیکاری را افزایش داده که تقاضا و قیمت‌ها را بطور افزایشی تحت تاثیر خود قرار داده است.

رویدادهای شدید آب و هوایی مانند خشکسالی و طوفان ها نیز بر تولیدات کشاورزی تأثیر گذاشته، عرضه را کاهش و هزینه های تولید را افزایش داده و در نتیجه قیمت ها را برای مصرف کنندگان بالاتر برده است. مثلا، رویدادهای شدید آب و هوایی و بیماری ها مانع برداشت و افزایش قیمت پرتقال در برزیل و فلوریدا شده است.

تولید مرکبات از سال ۲۰۰۳ به طور متوسط سالانه ۳ درصد کاهش یافته است و طبق گزارش صندوق بین المللی پول، قیمت پرتقال در سطح جهان از ۲.۷۶ دلار در سال ۲۰۲۳ به ۳.۶۸ دلار در آوریل ۲۰۲۴ افزایش یافته است. سیل در جنوب برزیل که از ماه گذشته آغاز شد، ۲.۲ میلیارد دلار از جمله ۶۸۰ میلیون دلار خسارت کشاورزی خسارت وارد کرده است.

دماهای بالا؛ تولید پنبه را در پنجمین تولیدکننده بزرگ پنبه در جهان، پاکستان، تهدید می کند. نزدیک به ۱۰ درصد از کل محصول در سند – “یکی از حاصلخیزترین استان های کشور” – در اثر گرما آسیب دیده است، و “وضعیت در آستانه بدتر شدن است”. علاوه بر پنبه، گرمای بیش از حد بر نیشکر، میوه‌های صادراتی مانند انبه، مرکبات، موز و سبزیجات فصلی مانند فلفل، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و مقداری عدس نیز تأثیر می‌گذارد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که ظهور بیماری‌های جدید در گله های دامی و حیوانات – که به عنوان” بیماری‌های مشترک بین انسان و دام ” شناخته می‌شوند – به شدت با فشارهای انسانی بر تنوع زیستی اکوسیستم ها مرتبط است.

تریلیون‌ها دلار برای یارانه‌های کشاورزی، شیلات و ماهیگیری و سوخت‌های فسیلی هدر می‌رود که می‌توانند به جای آسیب رساندن به مردم و کره زمین، برای کمک به مقابله با تغییرات آب و هوایی استفاده شوند. نوسانات در بازارهای کود، ناشی از تحریم ها، محدودیت‌های تجاری و درگیری‌های مسلحانه، (در روسیه، اکرایین، بلاروس و اخیرا رژیم غاصب صهیونیستی در قضیه پتاس)هزینه‌های تولید کشاورزی را نیز افزایش داده است که در قیمت‌های بالاتر محصولات غذایی منعکس شده است. جنگ نه تنها باعث تخریب مستقیم می شود، بلکه خطری مرتبط با نوسانات ارز را نیز ایجاد می کند.

بسیاری از اقتصادهای در حال توسعه که عمدتاً مبتنی بر کشاورزی هستند، منابع مالی خود را به دلار آمریکا گره می زنند تا تعهدات مالی خود را پوشش دهند از این رو، تقویت مداوم دلار در مقایسه با سایر ارزها، تهدیدی برای این کشورها به‌ویژه بر بخش کشاورزی و غذایی آنها است. علاوه بر این، محدودیت‌های احتمالی در رشد اقتصادی در مناطق مختلف جهان می‌تواند بر تقاضای جهانی برای محصولات کشاورزی و غذایی تأثیر بگذارد و پیامدهای منفی برای امنیت غذایی جهانی داشته باشد.

جنگ در اوکراین نیز تأثیر قابل توجهی بر لجستیک دریای سیاه و افزایش هزینه های تجاری داشته و بر عناصر زیرساخت حمل و نقل – حمل و نقل زمینی، بنادر و انبارها تأثیر گذارده است. محدودیت های تجاری، مانند ممنوعیت صادراتی، بحران جهانی غذا را تشدید نموده، تجارت بین المللی مواد غذایی را محدود کرده و قیمت ها را در بازارهای جهانی افزایش داده است.

بر اساس گزارش” رصدخانه سیاست‌های عمومی سیستم‌های کشاورزی” ، از زمان همه‌گیری، تورم مواد غذایی به طور متوسط جهانی به ۲۸ درصد در سال رسیده است که در مقایسه با تورم عمومی ۱۹ درصد در سال رقم بالایی است. این در حالی است که قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی در همان دوره در مقایسه سالانه ۹ درصد کاهش یافته که نشان می‌دهد سایر عوامل اقتصادی، سیاسی و محیطی در تورم مواد غذایی نقش بالایی دارند.

آمریکای لاتین و دریای کارائیب مناطق مهم ۱۶ کشور صادرکننده و ۱۶ کشور واردکننده خالص مواد غذایی هستند، بنابراین این منطقه از افزایش قیمت بین المللی مواد غذایی منتفع شده است، اما همچنین به دلیل عواملی مانند تله افزایش فقر یکی از مناطقی بوده است که تحت تأثیر ناامنی غذایی قرار گرفته است. در حالی که قیمت جهانی مواد غذایی از سطح اوج خود در آغاز درگیری اکرایین کاهش یافته است، اما همچنان بالاتر از سطح قبل از مناقشه است.

تغییرات آب و هوایی که با افزایش دما و افزایش شدت و دفعات رویدادهای شدید مانند موج گرما، خشکسالی و سیل آشکار می شود، منجر به جریان های سرمایه بی ثبات تر، بیمه ریسک بالاتر ، کاهش محصول و کاهش عملکرد در بسیاری از نقاط جهان شده است. این به نوبه خود باعث افزایش قیمت مواد غذایی از طریق شوک های عرضه شده است.

آب و هوای بد، اعتماد کسب و کارهای کشاورزی و چشم انداز محصولات زراعی را تضعیف کرده است، به طوری که اخیراً کاکائو در حالی که کشاورزان غرب آفریقا با آب و هوای نامناسب و بیماری مبارزه می کنند به سطح بی سابقه ای رسیده است. جهان در سال ۲۰۲۴ به طور متوسط ۱.۵ درجه سانتیگراد گرم تر شده است که تنها باعث افزایش رویدادهای شدید جوی و به نوبه خود تورم در هزینه های تولید می شود. بسیاری از این رویدادها همچنین زنجیره تامین و زیرساخت ها مانند جاده ها را مختل کرده و سطح آب رودخانه های اصلی را کاهش داده است.

درسال ۲۰۲۳ چه به دلیل درگیری ها و یا بخاطر تغییرات آب و هوایی، چندین کشور ممنوعیت صادراتی را برای کالاهای عمده کشاورزی اعمال کرده اند (به عنوان مثال، هند، میانمار و روسیه برنج، تایلند برای شکر، آرژانتین برای گوشت گاو). این محدودیت ها کشورهایی را که به شدت به واردات وابسته هستند، تحت تاثیر قرار می دهد.

در این میان، چندین کاستی؛ در سیاست های سیستم غذایی جهانی نیز به تورم مواد غذایی کمک می کند. یکی از این مسائل، ناکافی بودن امکانات ذخیره سازی به ویژه در کشورهای با درآمد کم و متوسط است. مورد دیگر تمرکز تولید غذا در مناطق خاص و محصولات منتخب است (۶۰ درصد کالری دریافتی گیاهی توسط برنج، گندم و ذرت تامین می شود) گندم و ذرت به همراه برنج بیش از نیمی از کالری دریافتی جهانی را تشکیل می دهند. این به این معنی است که جهت قیمت آنها به شدت بر بودجه غذایی مصرف کنندگان در سراسر جهان تأثیر گذارده است.

این واقعیت که زنجیره های غذایی جهانی تحت سلطه تعداد کمی از شرکت های چند ملیتی است انکار ناپذیر است چون با وجود اینکه قیمت گندم و ذرت کاهش شدیدی داشته است، قیمت برنج به طور پیوسته در حال افزایش است، زیرا محدودیت‌های صادراتی اعمال شده توسط هند ، که حدود ۴۰ درصد از تولید برنج جهان را تشکیل می‌دهد، عرضه جهانی را با مشکل مواجه کرده است.

برداشت ضعیف در کشور هند و فیلیپین در سال گذشته نیز باعث افزایش قیمت ها شد. برخلاف رکودی که در قیمت گندم و ذرت مشاهده می شود، معاملات آتی برنج خام بیش از ۸ درصد از سال گذشته افزایش یافته است. به اعتقاد کارشناسان؛ هزینه غذا می تواند تا سال ۲۰۳۵ سالانه بین ۱.۵ تا ۱.۸ درصد افزایش یابد یا حتی در برخی از مناطق گرمتر جهان تورم مواد غذایی بیشتر شود. احتمالاً، این اعداد با بدتر شدن تغییرات آب و هوایی تا ۴ درصد افزایش خواهند یافت.

مطالعات نشان داد که احتمالاً فشار تورم در جنوب جهانی، به ویژه در سراسر آفریقا و آمریکای جنوبی، بدلیل تایرات ناشی از افزایش قیمت نفت و گاز بالاتر خواهد بود. افزایش قیمت نفت ، نه تنها بر هزینه های عملیاتی کشاورزی بلکه بر هزینه های نهاده های تولید مانند کودها و آفت کش ها نیز تأثیر می گذارد که به شدت به قیمت نفت وابسته هستند.

تحقیقات بانک مرکزی اروپا در سال گذشته که نشان می‌دهد تا سال ۲۰۳۰ تورم مواد غذایی در اروپا می‌تواند بین ۰.۴۳ تا ۰.۹۳ درصد باشد. محققان این نهاد اروپایی در این مطالعه موج گرمای سال ۲۰۲۲ در اروپا را به عنوان نمونه ای از افزایش تورم کوتاه مدت برجسته می کنند. در نهایت اینکه تورم بالا، ناامنی غذایی و افزایش بهای حامل های انرژی، افزایش سطح بدهی، شرایط مالی سخت‌تر، نوسانات در جریان سرمایه و نرخ ارز، و تشدید تنش‌های ژئوپلیتیکی به تلاطم ها در سال ۲۰۲۵ دامن خواهد زد.

افزایش شدید و مداوم تورم که از سال ۲۰۲۱ آغاز شد و در سال ۲۰۲۲ به ابعاد نگران کننده ای رسید، بیش از همه برای فقرای جهان ایجاد تشویش کرده است و انتظار می رود که ناامنی غذایی بصورت فقر سلولی در سراسر جهان افزایش یابد. ناگفته نماند که تاثیر تورم در اقتصادها به یک اندازه احساس نمی شود.

کشورهای با درآمد پایین و متوسط نسبت به کشورهای توسعه یافته و ثروتمندتر در برابر تورم بالا آسیب پذیرتر هستند، زیرا خانواده های کم درآمد در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه تقریباً ۵۰ درصد از درآمد خود را صرف غذا می کنند، در حالی که خانواده های پردرآمد فقط ۲۰ درصد درآمدشان را صرف غذا می کنند. در حالی که قیمت‌های بالاتر مواد غذایی می‌تواند به نفع فروشندگان مواد غذایی در اقتصادهای در حال توسعه باشد، اکثر فقرا خریداران خالص مواد غذایی هستند، بنابراین افزایش قیمت مواد غذایی تأثیرات شدیدی بر سلامت انسان و استانداردهای زندگی، افزایش فقر کلی و تشدید خطرات ناآرامی‌های اجتماعی و رشد بنیادگرایی دارد.

منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) با ۲۰ کشور و خانه بیش از ۴۰۰ میلیون نفر، تصویر متنوعی را از نظر شرایط امنیت غذایی، تحت تأثیر ناهمگونی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ارائه می دهد. اگرچه کشاورزی نقشی محوری در بسیاری از اقتصادهای خاورمیانه و شمال آفریقا ایفا می کند، اما با چالش هایی مانند محدودیت منابع آب، تغییرات آب و هوایی و درگیری های سیاسی مواجه است اتکای منطقه به واردات مواد غذایی، آن را در برابر نوسانات قیمت بازار جهانی و مسائل عرضه آسیب پذیر می کند.

منطقه MENA یکی از آسیب پذیرترین مناطق جهان در برابر تأثیرات تغییرات آب و هوایی است که دماهای بالاتر، افزایش سطح آب دریاها، خشکسالی، سیل، کمبود شدید آب و هوای آلوده را تجربه می کند.

تا کنون؛ با توجه به تولید فصلی و نوسانات مربوط به آب و هوا در عملکردمحصولات، ذخیره سازی سوداگرانه غلات و دانه های روغنی و افزایش ذخایر راهبردی دولت ها به جبران شوک های عرضه کمک کرده است. امروزه، سفته‌بازی مالی – معامله در بازارهای آتی کالا – نقش مهمی در تثبیت قیمت‌های کالاهای کشاورزی و کاهش ریسک برای مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان دارد چنانکه سهم کلی محصول غلات و دانه های روغنی که از طریق بازارهای رسمی کالا می گذرد به طور پیوسته در دهه های گذشته افزایش یافته است و امروز، تحولات قیمت در بورس های کالای کشاورزی به شدت بر بازارهای نقطه ای در سراسر جهان تأثیر می گذارد.

در یک بازار فعال، سفته‌بازی مالی منحصراً در خدمت تقاضا برای پوشش ریسک بازیگران بازار است. قیمت ها توسط عوامل بنیادی، یعنی اطلاعات بلندمدت و پایه در مورد امکانات واقعی تولید و ساختارهای بازار تعیین می شوند. وقتی فعالیت سفته‌بازی بیداد می‌کند و سفته‌بازان مالی عمدتاً بین خودشان معامله می‌کنند، سفته‌بازی مالی بیش از حد می‌شود و قیمت‌ها ممکن است از انتظارات عرضه یا تقاضا در بازار منحرف شود.

ادامه جنگ در اوکراین و درگیری بین رژیم اشغالگر قدس و حماس در خاورمیانه – که با ناامنی کشتی‌های حامل غلات در دریای سرخ پیچیده‌تر شد – نشان می‌دهد که تا چه حد تحولات ژئوپلیتیکی تعیین‌کننده کلیدی عملکرد تجارت جهانی غذا در سال ۲۰۲۴ است. انتخابات در سراسر جهان نیز احتمالاً تأثیر قابل توجهی بر جهت گیری اقتصاد جهانی غذا خواهد داشت. تا اویل سال ۲۰۲۵ مردم جهان در حداقل ۶۴ کشور از جمله ایران عزیزمان به پای صندوق های رای، خواهند رفت این تأثیر نه تنها از طریق تغییرات بالقوه در سیاست های تجاری و سرمایه گذاری در غذا و کشاورزی، بلکه با افزایش عدم اطمینان و دوقطبی شدن سیاسی نیز قابل مشاهده خواهد بود.

علاوه بر این، افزایش پوپولیسم تهدیدهای مهمی برای ثبات بلندمدت و عملکرد اقتصادی است. دولت‌های پوپولیستی چپ؛ اغلب سیاست‌هایی را اجرا می‌کنند که می‌تواند منافع کوتاه‌مدتی را به قیمت پایداری بلندمدت به همراه داشته باشد. چنین سیاست‌هایی شامل حمایت‌گرایی تجاری یا افزایش هزینه‌های دولت (بسط مالی) است که می‌تواند جریان‌های تجارت جهانی را مختل کند، نوسانات بازار غذا را افزایش داده و رشد بلندمدت تولید کشاورزی را متوقف کند. در واقع، یک مطالعه اخیر که نمونه‌ای از ۶۰ کشور را بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ پوشش می‌دهد، نشان می‌دهد که کشورها در میان‌مدت و بلندمدت تحت دولت‌های پوپولیستی چپ، تولید و رشد سرانه واقعی ناخالص داخلی پایین‌تری را تجربه می‌کنند.

علاوه بر این، دولت‌ها ممکن است تغییراتی را در سیاست تجاری اعمال کنند، مانند تغییر تعرفه‌ها یا سهمیه‌ها، که می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کارایی تخصیصی، فنی و اقتصادی بخش کشاورزی داشته باشد. چنین اقداماتی می تواند در دسترس بودن محصولات کشاورزی وارداتی را تحت تأثیر قرار دهد و می تواند بر قیمت گذاری تولید محلی تأثیر بگذارد.

رویکرد مهم دیگر ممکن است سرمایه گذاری در تحقیقات کشاورزی باشد که معمولاً با هدف افزایش بهره وری و توسعه پایدار در کشاورزی انجام می شود. فن‌آوری‌ها و شیوه‌های جدید می‌توانند منافع بلندمدتی را هم از نظر تولید و هم از نظر حفاظت از محیط زیست به ارمغان بیاورند.