سخت‌ترین سال کم‌آبی ۵۸ سال اخیر آغاز شد
سکینه مهرائی، عصراقتصاد -بحران آب در ایران نه‌تنها پایان نیافته، بلکه وارد مرحله‌ای تازه و شدید شده است. سخنگوی صنعت آب، عیسی بزرگ‌زاده، در نشست‌های خبری متعدد طی روزهای اخیر تصویر کامل و نگران‌کننده‌ای از آینده نزدیک منابع آبی کشور ترسیم کرده است.
تصویری که بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی و مراجع بین‌المللی، از پاییز خشک و کم‌بارش حکایت دارد و هشدار می‌دهد که اگر مدیریت مصرف و اصلاح الگوی استفاده از آب به‌سرعت اجرا نشود، بخش‌های کلیدی کشور با محدودیت جدی مواجه خواهند شد.
به گزارش عصراقتصاد، بر اساس آمار رسمی، متوسط بارش در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ تنها ۱۵۲ میلی‌متر بوده که نسبت به سال گذشته و متوسط بلندمدت، حدود ۴۰ درصد عقب‌ماندگی نشان می‌دهد. ورودی آب به سدها با کاهش بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شد؛ از ۴۲.۴۶ میلیارد مترمکعب در سال گذشته به ۲۴.۶۹ میلیارد مترمکعب در سال جاری، یعنی افتی ۴۲ درصدی. هم‌زمان، حجم مخازن نیز به ۱۸.۷۶ میلیارد مترمکعب رسیده که ۲۴ درصد کمتر از پارسال است. این ارقام معنای ساده اما خطرناکی دارند: ۶۴ درصد ظرفیت سدهای کشور در حال حاضر خالی است.
تهران، به‌عنوان پرجمعیت‌ترین استان و مصرف‌کننده اصلی آب شرب، وضعیتی به‌مراتب بغرنج‌تر دارد. پنج سد اصلی تهران مجموعاً تنها ۲۵۸ میلیون مترمکعب آب ذخیره دارند و درصد پرشدگی آن‌ها به حدود ۱۴ درصد رسیده است. جز سد طالقان، دیگر سدها یا به حجم مرده رسیده‌اند یا بسیار نزدیک به آن هستند.
در مردادماه امسال، مردم تهران توانستند با کاهش ۱۴.۵ درصدی مصرف نسبت به مدت مشابه سال قبل، به عبور از تابستان کمک کنند. پروژه انتقال آب از سد طالقان نیز با افزایش ظرفیت ۲.۵ مترمکعب در ثانیه به آب تهران، نقش مهمی در جلوگیری از بروز بحران فوری داشت. فاز دوم این طرح قرار است تا پایان مهرماه با همکاری استانداری البرز و شورای شهر کرج تکمیل شود. با این‌حال، مسئولان هشدار می‌دهند که این اقدامات وزن بحران را فقط موقتاً سبک کرده و ادامه سال خشک می‌تواند فشار را بازگرداند.
بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است. برنامه‌های جدید، بر کاهش برداشت‌های کشاورزی به میزان ۱۵ میلیارد مترمکعب در چارچوب برنامه هفتم توسعه تأکید دارند، اما اجرای آن بدون تأمین ابزارهای اقتصادی و اجتماعی امکان‌پذیر نیست. بزرگ‌زاده پیشنهاد داده است که برای کشاورزانی که زمین‌های کم‌بازده و بلندمصرف را ترک می‌کنند، املاک مسکونی یا تجاری، سهام شرکت‌های دولتی و دیگر منابع معیشت جایگزین فراهم شود. هدف از این اقدامات، آزادسازی آبخوان‌ها و کاهش بارگذاری منابع آبی است تا هم زندگی کشاورزان حفظ شود و هم اهداف توسعه محقق گردد.
دریاچه ارومیه؛ نماد شکست مدیریت آب
دریاچه ارومیه همچنان در وضعیت بحرانی است. بخش اصلی برنامه احیا —کاهش ۴۰ درصدی مصارف کشاورزی— هرگز اجرایی نشد و حتی سطح زیرکشت در اطراف دریاچه افزایش یافت. این روند، رهاسازی آب از سدها را بی‌اثر کرده و وضعیت دریاچه را در مسیر نابودی کامل قرار داده است.
کاهش ۴۲ درصدی ورودی سدها، کسری ۴۰ درصدی بارش و شکست احیای دریاچه ارومیه، ایران را در آستانه سخت‌ترین سال کم‌آبی نیم‌قرن اخیر قرار داده است
به باور سخنگوی صنعت آب، تنها با خارج کردن ۳۱ هزار هکتار اراضی کم‌بازده و ۲۵ هزار هکتار یونجه‌کاری از چرخه کشت و جایگزینی آن‌ها با محصولات راهبردی، می‌توان حدود ۴۷۵ میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی و به مسیر احیا امیدوار شد.
بارورسازی ابرها؛ راهکار تکمیلی نه معجزه‌آسا
وزارت نیرو برنامه گسترده‌ای برای بارورسازی ابرها تدارک دیده است تا در مناطق پرتنش آبی، بین ۵ تا ۱۵ درصد به بارش‌ها بیفزاید. این عملیات در بالادست سدهای تهران، زاینده‌رود، تبریز و سایر نقاط حساس انجام خواهد شد. با این‌حال، بزرگ‌زاده تأکید کرده این روش در برنامه‌ریزی منابع شرب به‌عنوان منبع مطمئن لحاظ نمی‌شود، زیرا وابسته به زمان و شرایط جوی و وجود ابرهای مستعد است.
هیرمند؛ مناقشه مداوم بر سر حق‌آبه
حق‌آبه رود هیرمند، یکی دیگر از نقاط تنش آبی کشور است. همسایه شرقی ایران در گفتار خود به معاهده ۱۳۵۱ متعهد است، اما در عمل همکاری لازم را نشان نداده. سال گذشته تنها ۱۱۹ میلیون مترمکعب آب دریافت شد، در حالی که در شرایط نرمال این رقم باید ۸۲۰ میلیون مترمکعب باشد. ایران آمادگی دارد برای اصلاح بند کمال‌خان و بازگشت آب به مسیر طبیعی، کمک‌های فنی و مهندسی ارائه کند.
از ۶۰۹ دشت کشور، ۴۲۷ دشت در وضعیت ممنوعه یا بحرانی هستند و بیش از ۳۵۰ دشت با پدیده فرونشست مواجه‌اند. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، ناشی از برداشت بیش از تغذیه طبیعی، این پدیده را اجتناب‌ناپذیر کرده است. جلوگیری از فرونشست، نیازمند پایبندی سفت‌وسخت به قوانین بخش آب و کاهش برداشت بی‌رویه است؛ قوانینی که باید همه، از رئیس‌جمهور تا شهرداران و بخش خصوصی، به آن احترام بگذارند.
سخنگوی صنعت آب به شدت از آبیاری چمن‌ها در وسط روز با فواره‌های تزئینی انتقاد کرده و آن را هم اسراف و هم ارسال پیام غلط به مردم دانسته است. رئیس‌جمهور اخیراً دستور داده آبیاری چمن‌های نهادها متوقف شود تا الگویی برای مدیریت مصرف ایجاد شود. حفظ درختان دیرعمر و کاهش مصرف در باغات و پارک‌ها نیز جزو سیاست‌های جدید است.
به گفته بزرگ‌زاده، سخت‌ترین دوره کم‌آبی ۵۸ سال گذشته پیش‌روی ایران قرار گرفته است. اگرچه پیش‌بینی‌ها حاکی از زمستان نسبتاً نرمال است، اما بخش بزرگی از سال ۱۴۰۴ خشک خواهد بود. برای عبور از این بحران، هم اجماع سه قوه لازم است و هم همکاری کامل مردم، کشاورزان، صنعتگران و مدیران شهری. بدون اجرای جدی برنامه‌ها، بحران آب می‌تواند به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی عمیق‌تری منجر شود.
