یک قرن تورم

فرزانه طهرانی

قرن ۱۴ خورشیدی را می توان قرن تورم نامید. تغییر قیمت‌ها در ۱۰۰ سال اخیر به قدری چشمگیر بوده که گویی اعداد ابتدای قرن خیالی و غیرواقعی است.

واحد پول خرد دست مردم امروز برای کسی آشنا نیست و انتظار درک قران و شاهی برای امروزی ها، توقعی بی مورد است.

برای ملموس‌تر شدن این تفاوت عجیب و غریب نگاهی کنید به بودجه دربار احمدشاه قاجار. در سال های واپسین سلسله قاجار، احمدشاه برای کل مخارج ماهانه دربارش ۴۰هزار تومان بودجه می گرفت.

امروز هر نفر ایرانی با ماهانه ۴۵ هزار تومان یارانه نقدی هزینه یک وعده غذایی را به زحمت جفت و جور می کند. اما احمدشاه با ۴۰ هزار تومان خرج خدم و حشم، خورد و خوراک، تجملات و تفریحات درباریان را می داد.

خلاصه آنکه درابتدای قرن فقط وقتی پای بودجه سالانه مملکت به میان می آمد، صحبت از ارقام میلیون تومانی می شد؛ امروز میلیون تومان کارش به خرجی روزانه و هفتگی خانوارهای ایرانی کشیده است.

البته یک نکته لازم به تذکر است، در این گزارش ما تنها راوی اعداد هستیم، در حالی که تغییر و تحول نرخ تورم در دوره های مختلف اقتصاد ایران مفهومی ثابت ندارد.

در دوره ای نرخ پایین تورم ناشی از رکود است و در دوره ای نرخ بالای تورم نشان از رونق و رفاه و بر عکس.

در این گزارش فرصت پرداختن به این مفاهیم فراهم نبوده، ولی مرور این ارقام در تنها قرنی که به صورت مشخص و مستمر امکان مرور این شاخص اقتصادی را داشته ایم، جذاب است.

 سال های پرصعود دلار

وقتی در ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی هر دلار با ۱۳ قران در ایران مبادله می شد؛ کسی روزهای اینچنین پرصعود را برای آن پیش بینی نمی کرد.

یورونیوز در گزارش که نوسان نرخ دلار را در یک قرن اخیر بررسی کرده، می نویسد: «درسال ۱۳۰۰خ یک دلار آمریکا برابر با ۱۳ قران ایران بود. قبل از شروع جنگ جهانی اول هر دلار آمریکا با ۱۱ قران ایران برابری می‌کرد و بعد از جنگ این عدد به ۱۳ قران رسید.» در آن زمان هر روپیه نیز ۳.۵ قران بود و یک مثقال طلا در بازار ایران از ۳۲ تا ۳۶ قران نوسان داشت.

در آن ایام به نظر می‌رسید دلار آمریکا ایام خوشی را پیش رو دارد. آمریکا در آغاز جنگ جهانی اول چهار میلیارد دلار به کشورهای اروپایی بدهکار بود، اما پس از گذشت چهار سال، آمریکا نه تنها توانست بدهکاری‌هایش را بپردازد بلکه حدود ۱۰ میلیارد دلار از کشورهای اروپایی بستانکار شده بود.

این رشد چشم‌گیر پولی و اقتصادی در جهان بی‌سابقه بود و از ورود یک غول بزرگ اقتصادی- سیاسی به میدان مناسبات جهانی، حکایت داشت.

دلار در یک جنگ نابرابر توانست صعود خود را تا ۳۶ هزار تومان در سال پایانی قرن ادامه دهد. روزهای پایانی قرن اما با نشستن بر پله ۲۶ هزار تومان به پایان رسید و اینگونه ریال در برابر دلار قافیه را باخت.

قیمت خودرو و سواری در سال ۱۳۰۲

ایران در آن روزگار هنوز رشد صنعتی چندانی نداشت و جاده‌ها کمتر خودرویی به خود می‌دید. اساسا جاده‌های اتومبیل‌رو در ایران بسیار محدود بود و خودرو هم اندک.

اما همان اندک خودروی موجود در بازار نیز قیمت‌های جالبی داشت. قبل از جنگ جهانی قیمت یک خودروی فورد ۱۲۰۰ تومان بود ولی با پیش آمدن شریط نامطلوب اقتصادی در دنیا بعد از جنگ قیمت این خودرو در سال ۱۳۰۲ به ۷۸۳ تومان در بازار ایران کاهش یافت. در سال پایانی قرن اما قیمت فورد از ۶۰۰ میلیون تومان آغاز می شود و تا ارقامی بالای ۲ میلیارد تومان ادامه می یابد.

در سال ۱۳۰۲ خ مردم عادی ترجیح می‌دادند با گاری و کالسکه و چهارپا مسافرت کنند اما متمولین مانند عین السلطنه یکی از نوادگان قاجار برای رفتن از شهری به شهر دیگر از خودرو استفاده می‌کردند.

روزنامه خاطرات عین السلطنه کرایه تهران تا قزوین را با بلیط درجه یک ۸۳ قران و درجه ۲ را ۶۳ قران نوشته است.

مشخص است که با این کرایه فقط افراد خاصی می‌توانستند با خودرو مسافرت کنند. معنی این گفته را وقتی به بخش دستمزد برسیم بیشتر درک خواهیم کرد.

استفاده از تاکسی درون شهری هم وضعیت معلومی دارد و تاکسی اساسا در رفت و آمد شهری جایگاهی نداشته است اما برای آنکه مظنه دستمان باشد در پایتخت کرایه یک نفر از مرکز شهر به قلهک ۵ قران و به تجریش ۶ قران بود. البته این کرایه هم درون شهری محسوب نمی‌شد.

تهران ۱۰۰ سال پیش بسیار کوچک بود و مرز شمالی آن خیابان انقلاب فعلی بود و بالاتر از آن خارج از شهر محسوب می‌شد.

در غربی‌ترین محله تهران سنگلج قرار داشت که به زحمت به حوالی چهار راه ولی‌عصر کنونی می‌رسید و در شرقی‌ترین محله عودلاجان قرار داشت که ضلع شمالی آن از دروازه شمیران آغاز و به سمت مشرق، نرسیده به میدان امام حسین کنونی ادامه داشت.

نرخ چلوکباب و خوراکی ها

در اوایل قرن کنونی یک خروار(۳۰۰کیلوگرم) گندم از کشاورز به قیمت ۲۹ تومان خریداری و ۳۴ تومان به نانوایان فروخته می‌شد. هر من قند و شکر در انزلی (نزدیک روسیه) ۱۱ قران و در کرمانشاهان ۵ قران بود. در سایر نقاط کشور به نرخ میانگین انزلی و کرمانشاهان عرضه می‌شد.

در آن سال یک ظرف بستنی در تهران نیم قران بود و چلوکباب در گران‌ترین شهر کشور یعنی پایتخت به همراه دوغ، نان و سبزی و پنیر و تخم‌مرغ ۳ قران فروخته می‌شد.

قیمت گندم در سال پایانی قرن از سوی دولت ۷ هزار و ۵۰۰ تومان در کیلو تعیین شد. دولت گندم را ۷.۵ هزار تومان می خرد و آرد را به صورت یارانه ای کیسه ای ۳۳ هزار تومان به نانوایان تحویل می دهد.

قیمت شکر در سال آخر قرن به ۲۲ هزار تومان در کیلو رسید و یک پرس چلوکباب به همراه دوغ و سبزی و نان در یکی از چلوکبابی های متوسط شهر تهران، ۹۷ هزار تومان قیمت داشت.

ریال جایگزین قران شد

مجلس ملی ایران در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸خ واحد پول ایران را از قران به ریال تغییر داد. ریال یک کلمه اسپانیولی است و از زمانی‌ که آلبوکرک و پرتقالی‌ها جزایر خلیج فارس را به تصرف درآوردند به جا مانده است.

البته ریال در دوران قاجار هم رواج داشت و هر ریال معادل یک قران و پنج شاهی بود اما از سال ۱۳۰۸خ به بعد قران که بیشتر از ۱۰۰ سال در ایران رواج داشت و معادل ۱۰۰۰ دینار بود جای خود را به ریال که برابر با ۱۰۰ دینار بود؛ داد.

طبق نوشته کتاب تاریخ دارایی ایران لوازم ضرب مسکوک از کارخانجات کروپ آلمان خریداری و توسط مهندسان آلمانی نصب شد و در اسفند ۱۳۱۰ ضرابخانه‌ جدید ایران شروع به کار کرد.

درآمدهای رسمی یا همان حقوق و دستمزدها

نخستین لایحه استخدام کشوری در ایران شامل پنج فصل و هفتاد و چهار ماده در جلسه ۱۳۰۱خ در مجلس ملی تصویب شد. طبق این قانون حقوق ماهانه مستخدمین دولت در ۹ رتبه از ۳۲ تا  تومان۲۶۸ تعیین شد.

در همان سال یک بنا روزانه ۱۴ قران دستمزد می‌گرفت و دستمزد کارگر ۴ قران بود. اگر در ایران آن روزگار یک کارگر ماهانه بین ۱۱ تا ۱۲ تومان درآمد داشت؛ نمایندگان مجلس شورای ملی ماهانه ۲۰۰ تومان دریافت می‌کردند و تمام بودجه اختصاص یافته به دربار سلطان احمد شاه ۴۰ هزار تومان بود.

از حقوق های ۲.۵ میلیون تومانی تا ۳۰۰ میلیون تومانی

سال پایانی قرن با پدیده ای به نام حقوق های نجومی مواجه شدیم. حقوق هایی که بناست نهایتا تا ۲۴.۵ میلیون تومان تعیین شود اما به طور عمده در دولت ۵۰ میلیون تومان فیش صادر می شود و در مواردی خاص هم فیش ها از ۱۰۰ میلیون و تا ۳۰۰ میلیون تومان می رسد.

حداقل دستمزد کارگر در این سال ۲ میلیون و ۵۵۵ هزار تومان است. حداقل حقوق کارمندان دولت هم ۳.۵ میلیون تومان تعریف می شود. دولت و مجلس طبق لایحه ای که مصوب می شود تکلیف می کنند که سقف پرداختی در دستگاه های دولتی نباید بیشتر از ۷ برابر حداقل حقوق باشد اما بر اساس گزارش دیوان محاسبات حقوق های ۵۰ میلیون تومانی در دستگاه های دولتی به وفور دیده می شود و در کنار این دستمزدهای نابرابر، حقوق های نجومی که تا ۳۰۰ میلیون تومان می رسد هم برای عده ای خاص از مدیران همچنان در جریان است.

هزینه و درآمد خانوار در ابتدای قرن

مفهوم دستمزدها زمانی روشن می‌شود که با هزینه‌های زندگی مقایسه شود. ویلم فلور پژوهنده تاریخ اهل هلند، هزینه روزانه یک خانواده ۴ نفره را که شامل شکر، نان، گوشت، تنباکو، نفت، کرایه خانه، پوشاک و چند قلم دیگر بود۵۱ شاهی (حدود ۲.۵ ریال) برای سال ۱۳۱۰ برآورد کرده است.

۲.۵ ریال هزینه زندگی در روز برای کارگر ساده ساختمانی که روزانه حدود ۳ ریال درآمد داشت رقم بالایی بوده است. ولی برای کارگران صنعتی و کارگران ماهر رقم بالایی به نظر نمی‌آید.

دوره رضا شاه که با قحطی بزرگ در جهان و شروع جنگ جهانی دوم همراه بود وضعیت زندگی برای کارمندان دولت خوب، برای کارگران ماهر مناسب و برای کارگران ساده ضعیف بود.

سبد مصرف یک کارمند دون پایه دولتی در آستانه جنگ جهانی دوم یعنی ۱۳۱۸ شمسی با حقوق ماهانه ۳۰ تا ۳۵ تومان تمام اقلام مورد نیاز را در خود داشت.

یک کارمند دولت در آغاز استخدام با حداقل حقوق روزانه ۱۱ ریال (ماهانه ۳۳ تومان) با پرداخت یک روز حقوق قادر بود ۹ قلم کالای خوراکی را از گوشت گوسفند تا سیب زمینی و پیاز خریداری کند.

هزینه و درآمد یک سال مانده به پایان قرن

از آنجا که مرکز آمار ایران معمولا در تابستان هر سال هزینه و درآمد سال قبل خانوار را اعلام می کند هنوز بودجه خانوار سال پایانی قرن محاسبه و اعلام نشده است. بنابراین به بودجه خانوار در سال ۱۳۹۹ اکتفا می کنیم. در سال ۱۳۹۹، خانواده ها ماهانه ۵ میلیون و ۱۷۸ هزار تومان هزینه خالص داشتند و ۶ میلیون و ۳۷۲ هزار تومان درآمد ماهانه.

به این ترتیب به طور متوسط خانواده ها چیزی بیشتر از یک میلیون تومان درآمد مازاد بر هزینه داشتند که می توانستند پس انداز کنند.

مرکز آمار می گوید از بین هزینه ها، یک میلیون و ۳۴۲ هزار تومان در ماه هزینه خوراکی خانواده ها می شد که در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی، نیز بیشترین سهم مربوط به هزینه آرد، رشته، غلات، نان و فرآورده‌های آن و گوشت هرکدام با سهم ۲۱ درصد بود و در بین هزینه‌های غیرخوراکی هم بیشترین سهم با ۵۰ درصد مربوط به هزینه مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.

یک کارگر ساده و  ۳.۵ مثقال طلا در ماه

تورم در یک قرن گذشته عجیب و غریب بود. عجیب تر هم اینکه قدرت خرید ابتدا و انتهای قرن تفاوت زیادی پیدا کرد. در ابتدای قرن یک کارگر ساده با حقوق ۱۲ تومانی خود ۳.۵ مثقال طلا می توانست بخرد. اما در انتهای قرن با حداقل دستمزد، کمتر از ۰.۵ مثقال طلا می توان خرید.

با همین ۱۲ تومان می شد ۴۰ پرس چلوکباب کوبیده و مخلفات در بهترین رستوران تهران خرید اما حداقل دستمزد انتهای قرن ۲۶ پرس چلوکباب در متوسط ترین چلوکبابی تهران را جواب می دهد.

برعکس طلا اما وضعیت خرید دلار بهتر شده است. در ابتدای قرن با حقوق کارگر حدود ۹ دلار می شد خرید اما در انتهای قرن با حداقل دستمزد می توان ۹۸ دلار خرید. این اتفاق نشات گرفته از سیاست های تثبیت قیمت دلار در سال های متمادی در قرن ۱۴ خورشیدی است.

و نهایتا حقوق نمایندگان مجلس که در ابتدای قرن ۱۶ برابر دستمزد کارگر ساده بود و امروز ۱۳ برابر حداقل دستمزد است.