تقسیم رانت پشت درهای بسته
سعید ترکمان، رئیس انجمن صنایع پلیمر، در گفت‌وگویی بی پرده با عصر اقتصاد از فرمول های پشت پرده علیه صنایع پایین دستی می گوید
فاطمه سیدی
پشت درهای بسته پتروشیمی، سودهای کلان تقسیم می‌شود و صنایع پایین‌دستی زیر بار گرانی مواد اولیه خم می‌شوند؛ جایی که فرمول‌های قیمت‌گذاری مبهم، فضای رقابت ناسالم و غیبت بخش خصوصی در تصمیم‌سازی، آینده اشتغال و ارزش افزوده کشور را تهدید می‌کند.
سیاست‌های مبهم در قیمت‌گذاری و بی‌ثباتی در تأمین مواد اولیه سال‌هاست صنایع تکمیلی را در موقعیت ضعف قرار داده است. سعید ترکمان، رئیس انجمن صنایع پلیمر، در گفت‌وگویی انتقادی، تصویر روشنی از چالش‌های پیش‌روی این صنعت ارائه می‌کند، چالش‌هایی که به باور او، نه‌تنها توان رقابتی ایران را در بازارهای جهانی تضعیف کرده، بلکه آینده اشتغال و ارزش افزوده کشور را نیز تهدید می‌کند.
به اعتقاد ترکمان، مشکل اصلی اینجاست که تصمیم‌های کلان صنعت پتروشیمی بدون حضور بدنه واقعی تولید گرفته می‌شود. او یادآور می‌شود که تاکنون هیچ‌یک از اعضای هیأت‌مدیره شرکت ملی صنایع پتروشیمی از بخش خصوصی نبوده‌اند و همین غیبت، شکافی جدی میان سیاست‌گذار و فعالان بازار ایجاد کرده است.
نتیجه چنین ساختاری، تصمیم‌هایی است که بیشتر منافع مجتمع‌های بزرگ را تأمین می‌کند و بار اصلی فشار را بر دوش صنایع پایین‌دستی می‌گذارد، صنایعی که سهم اصلی اشتغال و ارزش افزوده را به دوش می‌کشند.
بورس کالا ریشه اصلی مشکلات
ترکمان با تشریح سازوکار عرضه محصولات در بورس کالا، ریشه بسیاری از مشکلات را در همین بخش می‌داند: فرض کنید یک مجتمع پتروشیمی هزار تن محصول عرضه می‌کند. طبق فرمول، قیمت پایه باید پنج درصد کمتر از فوب جهانی باشد. اما در عمل این محاسبه پشت درهای بسته انجام می‌شود و بعضاً قیمت پایه حتی پنج درصد بالاتر از فوب جهانی اعلام می‌شود. از همین نقطه، رقابت‌های ناسالم آغاز می‌شود.
قیمت‌گذاری بالاتر از فوب جهانی، رقابت‌های ۷۰ درصدی و حذف صنایع کوچک از رقابت، معادله‌ای سودآور برای مجتمع‌های بزرگ و مرگبار برای پایین‌دستی‌ها شکل داده است
او توضیح می‌دهد: در بسیاری از موارد، رقابت میان خریداران تا ۲۰ یا ۲۵ درصد افزایش می‌یابد و در برخی کالاها این عدد به ۵۰ یا حتی ۷۰ درصد هم می‌رسد.
به گفته او، وقتی افزایش تنها ۲۰ درصد باشد، آن را موفقیت تلقی می‌کنند، در حالی که معنای واقعی این وضعیت، خرید مواد اولیه با ۲۵ تا ۳۰ درصد قیمت بالاتر از رقبای منطقه‌ای است.
ترکمان با اشاره به نمونه‌های مشخص ادامه می‌دهد: سابیک عربستان همان محصول را ۳۰ درصد ارزان‌تر عرضه می‌کند. شرکت‌های عمانی یا کویتی نیز شرایط مشابهی دارند. بنابراین صنایع تکمیلی در ایران ناچارند مواد اولیه را بسیار گران‌تر تأمین کنند و طبیعی است که چنین سیاست‌گذاری‌ای توان رقابت ما در بازار جهانی را از بین می‌برد.
رئیس انجمن صنایع پلیمر در ادامه به پیامدهای این وضعیت برای تولیدکنندگان داخلی اشاره می‌کند و می گوید: وقتی مواد اولیه گران‌تر از رقبای خارجی خریداری می‌شود، بازار صادراتی به‌طور کامل از دست می‌رود و در بازار داخلی هم تولیدکنندگان کوچک و متوسط توان رقابت با محصولات وارداتی یا حتی قاچاق را ندارند. در حقیقت، این چرخه به سود مجتمع‌های بزرگ تمام می‌شود و صنایع پایین‌دستی را در موضع ضعف دائمی قرار می‌دهد.
۲۰۰۰ میلیارد تومان رانت برای یک شرکت
به گفته ترکمان، سودهای کلانی که از دل این رقابت‌ها بیرون می‌آید، خود مانع اصلاح ساختار است بطور مثال ، فقط در سال گذشته حدود هجده هزار میلیارد تومان رقابت در بورس کالا شکل گرفت و در برخی موارد تنها یک مجتمع بیش از دو هزار میلیارد تومان سود برد. وقتی چنین منافعی در کار باشد، بعید است مدیری در شرکت ملی صنایع پتروشیمی یا حتی نهادهای نظارتی به فکر اصلاح بیفتد. این ساختار نه چابک است و نه هوشمند، بلکه گرفتار روزمرگی است. همچنین معمولاً سه ماه طول می‌کشد تا آثار یک بحران به دستگاه‌های نظارتی برسد و تازه پس از فشار بیرونی، مدیری مجبور به مداخله شود.
او در بخش دیگری از سخنانش به تجربه کمیته تنظیم بازار اشاره می‌کند و می گوید: این کمیته ۱۵ سال فعال بود، اما با تصمیم یک مدیر متوقف شد، در نهایت موضوع به رسانه ملی کشیده شد و پس از پیگیری‌ها دوباره موافقت شد جلسات برگزار شود. این نمونه روشنی است از اینکه گاهی مدیران به‌جای حل مسئله، خود عامل عقب‌گرد می‌شوند.
۱۸ هزار میلیارد تومان سود رقابتی در یک سال، انگیزه اصلاح ساختار را خاموش و چرخه رانت را تثبیت می‌کند
ترکمان با اشاره به ضرورت اصلاح نظام قیمت‌گذاری تأکید می‌کند: این کار نیازمند جسارت و شفافیت است. بهترین راه، اجرای قانون شفافیت و انتشار آزاد اطلاعات است. چرا باید یک کارمند با حقوق ۳۰ میلیون تومان اختیار تعیین قیمت داشته باشد، در حالی که شرکت‌های تولیدی با همان تصمیم صدها میلیارد تومان سود یا زیان می‌بینند؟ در مقابل، سرمایه‌گذارانی که در شرایط سخت کشور ایستاده‌اند و آینده صنعت را تضمین می‌کنند، از تصمیم‌گیری کنار گذاشته شده‌اند. انتشار آزاد اطلاعات می‌تواند رانت را کاهش دهد و امکان مشارکت ۲۶۰۰ واحد صنعتی را در فرآیند تصمیم‌سازی فراهم کند.
فرمول عجیب
وی با انتقاد نسبت به فرمول فعلی قیمت‌گذاری ادامه می دهد: مبنای موجود، ۹۵ درصد قیمت صادراتی است ، اما برخی مجتمع‌ها چند محموله محدود را در بازارهای گران‌قیمت می‌فروشند و همان نرخ را مبنای قیمت قرار می‌دهند. این روش کاملاً ناعادلانه است، به‌ویژه برای محصولاتی مانند PET یا پلی‌پروپیلن که اساساً اجازه صادرات ندارند. در چنین شرایطی چگونه می‌توان انتظار قیمت منصفانه داشت؟
ترکمان در بخش دیگری از سخنانش به ظرفیت‌های نوآوری در صنایع پایین‌دستی اشاره می‌کند و معتقد است؛ با وجود محدودیت‌ها و تحریم‌ها، صنعت پلیمر ایران در حوزه نوآوری عقب‌ماندگی جدی نسبت به دنیا ندارد.
به گفته او، یکی از دلایل اصلی این موفقیت آن است که صنایع تکمیلی عمدتاً توسط بخش خصوصی شکل گرفته‌اند و هر بنگاه تلاش کرده مشکلاتش را با راهکارهای اقتصادی حل کند.
بی‌ثباتی در تأمین مواد اولیه و غیبت بخش خصوصی در سیاست‌گذاری، توان رقابت جهانی صنعت پلیمر ایران را فرسوده کرده است
او یادآور می‌شود که امروز بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان پروژه‌های مشترکی با دانشگاه‌ها دارند و سیاست جدید وزارت علوم مبنی بر تأمین مالی از مسیر صنعت، همکاری‌ها را عمیق‌تر و کارآمدتر کرده است: همان‌طور که رئیس‌جمهور به دانشگاه‌ها تأکید کرده، هر چیزی از دولت بخواهید جز پول؛ منابع مالی باید از صنعت تأمین شود. این نگاه موجب شده پروژه‌های متعددی میان دانشگاه‌ها و صنایع پلیمری تعریف شود و دو طرف به درک مشترکی برسند.
چرا مسیر توسعه مسدود است؟
او می افزاید: با وجود این، او بزرگ‌ترین مانع توسعه صنایع تکمیلی را «بی‌ثباتی در تأمین مواد اولیه» می‌داند و توضیح می دهد: کافی است تولید یک پتروشیمی متوقف شود تا بازار دچار التهاب شود. این نااطمینانی به‌قدری جدی است که هیچ تولیدکننده‌ای جرات بستن قراردادهای بلندمدت ندارد. حتی برخی پیمانکاران به‌ناچار دوباره به سمت متریال غیربازگشت‌پذیر رفته‌اند. در حالی که از نظر دانش فنی چیزی کم نداریم، اما این بی‌ثباتی مسیر توسعه را مسدود کرده است.
ترکمان آینده این صنعت را وابسته به تغییر رویکردها ارزیابی می‌کند و تأکید دارد که جهان با سرعت به سمت پلیمرهای زیست‌پایه و محصولات دوستدار محیط‌زیست حرکت می‌کند و ایران ناگزیر است در پنج سال آینده به این مسیر بپیوندد.
به باور او، موضوعاتی مانند بازیافت و کاهش انتشار کربن دیگر انتخاب نیستند، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیرند، وی در این باره تاکید می کند: اگر صنایع بالادست و پایین‌دست هم‌زبان نشوند، هر دو متضرر خواهند شد. ما باید تولید کربن را کاهش دهیم و مکانیزم‌های تشویقی و تنبیهی داشته باشیم و برای توسعه پلیمرهای نوآورانه با نگاه جهانی برنامه‌ریزی کنیم.
