خم شدن کمر زیتون‌کاران با کم‌آبی و ورود روغن‌های تقلبی

لیلا ابوالفتحی

چند سالی است که صنعت زیتون با مشکلاتی همچون کم‌آبی و واردات روغن‌های بی‌کیفیت و تقلبی دست و پنجه نرم می‌کند.

زیتون درختی مقاوم و همیشه سبز است که در شرایط اقلیمی معتدل به خوبی رشد می‌کند. این میوه از قدیمی‌ترین درختان شناخته شده در جهان است. این درخت از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح،  به عنوان منبع ثروت پادشاهی تـــمدن باستان در جزیره کرت به حساب می‌آمد. گفته می‌شود اهالی فنیقیه، کشت زیتون را از سواحل مدیترانه تا آفریقا و جنوب اروپا گسترش دادند.

بیش از ۹۰ هزار هکتار از اراضی کشور به کشت زیتون اختصاص دارد و سالانه قریب به ۱۵۰ هزار تن برداشت زیتون از سطح باغات انجام می‌گیرد. طبق اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی، ۱۱۰ نوع زیتون در بیش از ۲۶ منطقه ایران کشت می‌شود.

در  این بین، استان گیلان سابقه طولانی در تولید و پرورش زیتون دارد. پیش از این تصور می‌شد کشت زیتون در رودبار قدمت ۸۰۰ ساله دارد اما تازه‌ترین کشفیات باستان‌شناسی در تپه باستانی کلورز مشخص کرد که کشت زیتون در منطقه رودبار به حدود ۲ هزار سال قبل بازمی‌گردد.

شهرستان طارم در استان زنجان، یکی دیگر از مراکز مهم تولید زیتون در ایران است. این شهرستان با تولید ۳۵درصد از کل زیتون کشور سهم بسزایی را داراست. سالانه قریب به ۴۵ هزار تن زیتون از سطح این شهرستان برداشت می‌شود. همچنین ایستگاه تحقیقات زیتون طارم از مهمترین مراکز تحقیقاتی زیتون در کشور است.  در این ایستگاه حدود ۶۰ رقم زیتون و ۲۰۰ ژنوتیپ از سراسر ایران و جهان نگهداری می شود. این مرکز بزرگترین ذخیره ژنیتیکی زیتون در ایران و خاورمیانه است.

۵۰ درصد زیتون تولیدی در طارم برای استحصال روغن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به طور کلی ارقام زیتون موجود در کشور به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند.

همانطور که گفته شد، اکنون ۸۵ درصد زیتون جهان، توسط ۲۳ کشور تولید می‌شود. مطابق آمارهای منتشر شده از سوی فائو در سال ۲۰۱۹، ده کشور برتر در تولید زیتون عبارت‌اند از: اسپانیا، ایتالیا، مراکش، ترکیه، یونان، مصر، پرتغال، تونس، الجزایر و سوریه.

تولید زیتون در جهان

نکته قابل توجه آنکه، اسپانیا در سال ۲۰۱۹ توانست نزدیک به ۳۱ درصد از کل زیتون جهان را تولید کند. ایران در سال ۲۰۱۹، با بیش از ۸۶ هزار تن تولید زیتون، جایگاه ۲۰ ام در جهان را به خود اختصاص داد.

آمار جهانی صادرات و واردات زیتون

زیتون یکی از محصولات کشاورزی پرطرفدار در جهان است؛ از اینرو تجارت این محصول در جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. طبق آمارهای منتشر شده برای سال ۲۰۲۰، ۱۰ صادرکننده و واردکننده برتر زیتون در جهان عبارتند از : پرتغال، یونان، اسپانیا، ایتالیا، مکزیک، هلند، اردن، آلمان، بلژیک و آمریکا است.

پرتغال اکنون سهمی بیش از ۳۲ درصد از کل صادرات جهان را در اختیار دارد.

همانگونه که گفته شد، ایران در سال ۲۰۱۹ با تولید بیش از ۸۶ هزار تن، بیستمین کشور در تولید زیتون در جهان بوده است. طبق آمار منتشر شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، میزان صادرات زیتون تازه یا سردشده در سال ۹۹، مبلغی بالغ بر ۳۸ هزار دلار اعلام شده است. برخی از مقاصد صادراتی کشورهای عراق، اوکراین، امارات متحده و مالزی بوده‌اند.

علاوه بر صادرات زیتون تازه و سردشده در سال ۱۳۹۹، صادرات زیتون به صورت محفوظ شده به طور موقت و همچنین محفوظ شده به جز در سرکه یا درجوهر سرکه (یخ نزده) نیز انجام شده است. مجموع این صادرات رقمی بالغ بر ۱ میلیون و ۹۰۰ هزار دلار بوده است. مجموع ارقام صادراتی فوق نشان از نبود موفقیت ایران در صادرات این محصول است.

کشورهایی چون عراق، عربستان و امارات متحده دارای پتانسیل وارداتی مناسبی هستند و صادرات زیتون به این کشورها می‌تواند گزینه مناسبی باشد.

در سایت اطلاع‌رسانی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی، برای سال ۱۳۹۹ واردات زیتون چه به صورت تازه، سرد شده یا محفوظ شده ثبت نشده است.

چالش‌های پیش روی زیتون ایرانی

واردات یکی از معضل‌های اساسی پیش روی محصولات کشاورزی است و زیتون نیز از این امر مستثنی نیست. طبق منابع خبری، واردات زیتون در سال ۹۷ رقم بسیار قابل توجهی بوده است.

طبق گزارش های موجود بیشترین واردات زیتون از کشورهای ترکیه، اسپانیا، فرانسه و ایتالیا انجام شده است. متاسفانه سودآوری فروش روغن زیتون خارجی و زیتون خارجی باعث شده که حجم واردات، بی‌رویه افزایش پیدا کند.

هرچند در سالهای اخیر واردات زیتون به کشور ممنوع شده اما اختصاص ارز دولتی به واردات روغن زیتون ضربه‌ای جدی به صنعت زیتون کشور وارد کرده است. ممانعت از واردات روغن زیتون، این فرصت را برای تولیدکنندگان فراهم می‌کند تا در آینده‌ای نزدیک به عنوان صادرکننده روغن زیتون در دنیا مطرح شوند.

مشکل بعدی این صنعت نبود واحدهای فرآوری محصول است.

کشاورزان شهرستان طارم، یکی از قطب‌های تولید زیتون کشور، با مشکل کمبود واحدهای فرآوری این محصول مواجه هستند.

شهرستان طارم بیش از ۲۰ هزار هکتار باغ زیتون دارد که پیش‌بینی می‌شود امسال بیش از ۴۵ هزار تن محصول زیتون از آن برداشت شود.

کم بودن واحدهای فرآوری زیتون در کشور و واردات این محصول از خارج، از جمله مشکلات سر راه کشاورزان است.

رئیس شوراى ملى زیتون ایران در گفت‌و‌گوی با خبرگزاری فارس گفته بود: پیرو چندین مکاتبه و جلسه با ارگان‌هاى دولتى و تذکر رسانه‌اى به ویژه به سازمان استاندارد و توجه نکردن دستگاه‌هاى مربوطه باعث شده که قدرت رقابت‌پذیرى در تولید روغن زیتون کاهش پیدا کند.

مهدى عباسى با اشاره به اینکه شرایط به نحوی است که روغن «پومیس» به نام روغن بکر (Virgin) وارد کشور می‌شود و یا در داخل کشور روغن‌هاى تقلبى در ملاعام به فروش می‌رسد، گفت: این عامل به طور مستقیم تولیدکننده را از تولید روغن منصرف مى‌کند و تولیدکننده بر خلاف میل باطنى و استاندارد جهانى به تولید کنسرو زیتون رو مى‌برد در حالى که تولید کنسرو زیتون جزو الویت جمهورى اسلامى ایران و همچنین دنیا نیست.

او با اشاره به اینکه بهره‌برداران چاره‌اى جز تولید کنسرو زیتون براى بقاى این صنعت ندارند، تصریح کرد: متاسفانه اخیرا عده‌اى با مطرح کردن ارزش غذایی روغن زیتون به دنبال واردات کنسرو زیتون تولید شده، سال۲۰۱۹ (تاریخ مصرف گذشته) از کشورهاى ترکیه، اسپانیا و یونان با هدف کاهش قیمت کنسرو زیتون هستند.

عباسی با اشاره به اینکه واردکنندگان خودشان می‌دانند با کارهاى که در روغن زیتون انجام داده‌اند عملا امکان تولید روغن وجود ندارد، بیان کرد: به طور کامل بخش روغن زیتون ناامن شده و باعث شده‌اند که تولید روغن در کشور به حداقل برسد.

رئیس شوراى ملى زیتون ایران با اشاره به اینکه این کاهش حدود ۳۰۰ درصدى در مقایسه با سال ۱۳۹۸ یعنى در دو سال آینده نزدیک به صفر و تنها بخشی که بهره‌برداران در آن پناه گرفتند تولید کنسرو زیتون است، گفت: همه مدیران تصمیم‌گیر باید توجه داشته باشند افرادى هستند که خود را به نام تولیدکننده و خیر و کار آفرین خاص معرفی می‌کنند تا این واردات صورت بگیرد.

او افزود: هر چند در واردات روغن زیتون در بحث‌هاى استاندارد و نظارت در چند سال اخیر توجهی به موارد ذکر شده کارشناسى توسط شوراى ملى زیتون ایران توجهی نکردند واردات کنسرو زیتون به صلاح کارآفرینان خاص که امروز فعالان صنعت زیتون به خوبى آنها را مى‌شناسند که مدیران تصمیم‌گیر با اندکى تعامل با رؤساى تشکل‌هاى فراگیر مى‌توانند این موضوع را به راحتى برطرف کنند.

حقیقی استاندار زنجان هم در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان درباره این صنعت گفت: استان زنجان تولیدکننده ۴۰ درصد از زیتون کشور است که نیازمند نقشه راه و تلاش برای افزایش ثروت‌آفرینی از محصول زیتون در استان زنجان است.

او پیگیری ملی برای رفع مشکلات زیتون‌کاران و مدیریت جهادی را ضروری شمرد و افزود: عملیاتی کردن نقشه راه، سرمایه‌گذاری، پرهیز از موازی‌کاری و جذب سرمایه‌گذار را برای رشد بخش زیتون مهم اعلام کرد.

استاندار تشکیل کارگروه کارشناسی مداوم در استان زنجان برای رونق کار زیتون‌کاران را مهم عنوان کرد و گفت: ایجاد بازارچه زیتون از راهکار‌های رونق گرفتن خرید و فروش زیتون در استان زنجان است. تامین آب برای اراضی شیب‌دار، جلوگیری از واردات روغن زیتون، ایجاد گمرک تخصصی و تلاش برای صادرات زیتون از راهکار‌های عملیاتی برای رونق زیتون در استان زنجان است.  در استان زنجان بیش از ۱۵ هزار هکتار باغ زیتون بارور وجود دارد که به طور میانگین سالیانه بیش از ۵۳ هزار تن زیتون برداشت می‌شود و با اجرای برنامه‌های توسعه‌ای پیش‌بینی می‌شود مقدار محصول تولیدی زیتون به ۵۰ هزار تن برسد.

ماجرای واردات روغن زیتون تقلبی به سال ۱۳۹۸ برمی‌گردد اما در این چند سال بازهم ادامه داشته است و در تابستان امسال اعتراضات زیتون کاران زنجان به واردات زیتون تقلبی تیتر مطبوعات استان زنجان بود.

این عمل باعث می‌شود که کمر این صنعت بشکند و شاید قد راست کردن آنها دیگر امکان‌پذیر نباشد.