زهر بی‌برنامگی بر بدنه صنعت زنبورداری

لیلا ابوالفتحی

صنعت زنبورداری از جمله صنایعی در کشور است که حمایت چشمگیری از آن نشده است و هر زمان که به سراغ زنبوردار می‌رویم و پیگیر رفع چالش‌های آنها می‌شویم باز می‌بینیم که خبری از حل و فصل مشکلات نیست و حکایت همچنان باقی است.

به گزارش عصراقتصاد، در چند سال اخیر با افزایش تعداد کلونی‌های زنبور عسل و رشد این صنعت با تولید مازاد، مشکلات فروش و صادرات عسل در کشور مواجه‌ایم و این مساله در کنار دیگر مسائل کمر زنبوردار را خم کرده است.

برای صحبت درباره این مسائل و علل آن به سراغ هوشنگ افروزان  پژوهشگر این عرصه و عضو انجمن زنبور عسل رفتم و پای سخن او نشستیم.

تفاوت مفهوم رشد با توسعه

این پژوهشگر ابتدا با مفهوم رشد و توسعه آغاز کرد و گفت: رشد نشان‌‌دهنده میزان افزایش تولید یک محصول است اما در توسعه به درجه و کیفیت یک محصول و بازار معطوف شده و محدوده آن گسترده است. رشد بدون توسعه محکوم به نابودی و ایجاد مشکلات متعدد برای تولیدکننده و مصرف‌کننده است به طور مثال در موضوع مشکل مسکن اگر تعداد واحدهای ساخته شده و رشد مسکن فقط مد نظر قرار گیرد اما توسعه زیرساختها مانند مراکز علمی، فرهنگی، بهداشتی، آموزشی، درمانگاه و..  در نظر گرفته نشود مشکلات عدیده برای کلیه افراد جامعه‌ای که در آن خانه‌ها سکونت می‌کنند ایجاد خواهد شد.

افروزان افزود: در صنعت زنبورداری نیز رشد صورت گرفته اما توسعه‌ای در کار نبوده است و فقط تعداد کندوها افزایش پیدا کرده و بیش از دو دهه است که  هر ساله روند افزایش تعداد کلنی‌ها را شاهد هستیم و توسعه آن که شامل مواردی چون افزایش تعداد آزمایشگاه‌ها برای آنالیز عسل در مناطقی که تعداد کلنی‌ها افزایش یافته تاسیس نشده است.

او درباره حرکت از زنبورداری سنتی به مدرنتیه در این صنعت توضیح داد: در یک بازه زمانی کندوهای بومی به کندوهای مدرن تبدیل و باعث تحول خوبی در این صنعت شد که هم در کوچ و هم دسترسی به کندو و مدیریت آنها بسیار راحت‌تر شد اما این نوآوری و جایگزینی دیگر صورت نگرفت و با توجه به تغییرات اقلیمی صورت گرفته در کشور مانند خشکسالی، ریزگردها، گرمی هوا، از بین رفتن مراتع و … در شرایط کنونی، انرژی زنبورها صرف خنک کردن کندو هدر می‌دهد درحالیکه با جایگزین کردن کندوهای مدرن‌تر کف باز این مشکل برطرف ‌شده و مبارزه با آفات و بیماریها  مانند کنه وآروا، زنبوران شکارچی و بیماریهای قارچی راحت می‌شود.

ما باید از زنبورداری افقی به عمودی روی بیاوریم تا با دارا بودن کندوهای قوی‌تر و به‌روز ضمن مقابله با بیماریها و آفات، کاهش تلفات زمستان‌گذرانی داشته باشیم.

ملکه‌های متفرقه و بی‌شناسنامه

این عضو انجمن زنبورعسل تامین ملکه را از دیگر مشکلات این صنعت عنوان و اظهار کرد: با توجه به گسترش کلنی‌ها در کشور، ملکه‌های بیشتری مورد نیاز است و با توجه به اینکه هر دوسال یکبار باید ملکه تعویض شود و ما مرکز یا مراکز تولید ملکه به این حجم در کشور نداریم و به صورت متفرقه افرادی اقدام به تولید ملکه کرده‌اند و یا به صورت قاچاق وارد شده است و هیچ شناسنامه‌ای ندارند و این قضیه ساماندهی نشده است و اینها همگی مصداق توسعه‌نیافتگی این صنعت است.

 او در پاسخ به این سوال که چرا انجمن‌ها که متشکل از زنبورداران هستند نتوانسته‌اند تاثیری در روند کاری جهاد کشاورزی داشته باشند؟ گفت: برنامه انجمن‌ها برپایی سمینار، همایش و مسائل علمی است و در بخش‌های اجرایی چندان فعال نیستند مثلا ما هر دو سال یکبار کنگره بین‌المللی زنبور عسل داریم یا چاپ مقالات علمی و نشریه. اما باید در انجمن‌ها این مسائل مطرح شوند و این مشکلات و مسائل جز کار بدانند. طبق دستوالعمل انجمنها، آنها دارای یکسری امتیازها برای انجام فعالیت‌های مشخص هستند و گردانندگان مجلات تخصصی و انجمنها تا حدودی وابسته به امتیازها شده‌اند و به مشکلات اجرایی کمتر ورود می‌کنند.

خروج زنبورداران از چرخه تولید

این محقق و پژوهشکر زنبورعسل درباره مازاد تولید عسل در کشور و صادرات ضعیف آن عنوان کرد: یکی دیگر از مشکلات ما مازاد تولید بوده و عسل روی دست تولیدکننده مانده است و در بخش صادرات هم به دلایلی مانند مشکل در تبادلات مالی و ارتباطات تجاری به خوبی عمل نکرده‌ایم؛ مساله بعدی این است که دارای عسل باکیفیت در کشور هستیم اما بعضا دارای باقیمانده سموم و باقیمانده دارویی است و یکی از دلایل آن این است که گاهی داروی مناسب در اختیار زنبوردار قرار نمی‌گیرد و یا داروی تقلبی و بی‌کیفیت چینی در اختیار تولیدکننده قرار می‌گیرد و یا به موقع از دارو استفاده نمی‌شود که این عوامل باعث باقی ماندن سموم در عسل می‌شود. اگر این روند افزایش تعداد کندوها مدیریت نشود به دلیل مازاد تولید، وفور عسل تقلبی با قیمت پایین، گسترش بیماریها و دیگر مسائل بسیاری از زنبورداران به ناچار از چرخه تولید حذف می‌شوند.

او نبود نظارت بر توزیع داروها و رهاشدگی در این زمینه و تصدی امور توسط افراد غیرمتخصص را از دلایل این مشکلات دانست.

استاندارد بله یا خیر؟

افروزان درباره شرایط و زیرساخت‌های مورد نیاز برای استاندارد کردن عسل گفت: استاندارد در کشور ما برای عسل اجباری نیست و به نظر بنده درست است که اعمال استاندارد عسل به نفع مصرف ‌کننده و زنبوردار است اما زیرساخت‌ها و شرایط مناسب اکنون مهیا نیست.

او افزود: برای بازرسی و نظارت بر این تعداد کندو به بازرسان زیادی نیاز است و ابزار این استانداردسازی داشتن آزمایشگاه در هر استان است که فعلا در تمام استانها آزمایشگاه وجود ندارد، مثلا زنبورداران خراسان شمالی برای آنالیز، عسل را به مشهد ارسال می‌کنند که هم زمانبر است و هم هزینه‌بر.

افروزان ادامه داد: ما فعالان این عرصه از بخش دولتی ناامید شده‌ایم و باید خود بخش خصوصی و انجمنها و تولیدکنندگان دست بکار شویم و جلوی تولید عسل دیگی که فرقی با مربا ندارد را شناسایی و مقابله کنیم. در گام اول بهتر است عسل ها درجه‌بندی شوند و عرصه بر تولیدکنندگان عسلهای تقلبی تنگ شود. برای اینکار به استناد ماده ۴۳۸  تا ۴۴۰ قانونی مدنی با  تقلب در عسل می‌توان مقابله کرد. برای اجرایی شدن آن راهکار  عملی و قانونی وجود داشته و امکانات بسیار مناسبی در دست داریم. همزمان برای جلوگیری از ضرر به زنبورداران و حفظ حقوق مصرف‌کننذگان  باید عسل درجه‌بندی شود.

چاره تولید مازاد عسل و جایگزین آن چیست؟

این عضو انجمن زنبورعسل راهکار خروج از تولید مازاد عسل را روی آوردن به محصولات دیگر عنوان کرد و افزود: علاوه بر صادرات عسل، باید به تعداد جشنواره‌ها و مناسبت‌های مختلف برای حراج عسل افزوده شود. برای جلوگیری از انباشت عسل تولیدی در کشور و ضرر زنبوردار باید به تولید محصولات جایگزین روی آورد. شهد ما محدود است و کاملا نمی‌توانیم عسل طبیعی به دست آورد اما می‌توانیم محصولات دیگری مانند بره‌موم، زهر زنبور عسل و ژل رویال تولید کرد که برخی از آنها وابسته به شهد نیست و باید زنبورداران را آموزش داد و مسیر را به سمت توسعه تولید این‌گونه موارد هدایت کرد؛ اگر در این زمینه نیز به تولید انبوه برسیم قیمت‌ها قاعدتا پایین می‌آید و مصرف‌‌کننده رغبت بیشتری برای خرید دارد. خوشبختانه در سال‌های اخیر برای آموزش تولیدات مختلف زنبور عسل اقدامات نسبتا خوبی انجام شده است ولی اخیرا این روند کند شده است.

افروزان واردات ژل کم‌کیفیت و ارزان چینی را مشکل دیگر عنوان کرد و توضیح داد: اکنون ژل رویال وارداتی قیمت پایین‌تری نسبت به ایرانی دارد اما دارای کیفیت خوبی نیست با این حال برخی از تولیدکننده محصولات آرایشی، بهداشتی و دارویی ژل رویال خود را از چین وارد می‌کنند؛ به دو دلیل یکی این که قیمت آن بسیار پایین‌تر است و دوم اینکه راحت در دسترس قرار دارد. اگر عرضه و تقاضای متناسب شکل بگیرد به صورت خودکار قیمتها هم تعدیل می‌شود و این در گرو توسعه این صنعت است.

او در پایان به نبود متولی متخصص و ارائه آمارهای غیرواقعی اشاره کرد و گفت: مساله بعدی در راه توسعه این صنعت، آمار اشتباه و بعضا دروغی است که ارائه می‌شود و یا بر آمار کمی تکیه می‌کنند نه کیفی که برای عبور از این مرحله باید کمیت را رها کرده و به سمت کیفی بودن حرکت کنیم.

افروزان پیشنهاد داد که بهتراست با تشکیل کمیته‌های فنی نسبت به بررسی وضع کنونی صنعت زنبورداری پرداخته و ایده‌آل آنرا برای توسعه پایدار صنعت زنبورداری در شرایط کشور ترسیم کنیم.