پایان دوران چهار دیواری اختیاری
سکینه مهرائی
با اجرای مقررات تازه در حوزه ساختوساز و بهرهبرداری، دوره بیضابطه و نگهداری سلیقهای ساختمان در ایران رو به پایان است، قوانینی که معاینه فنی سالانه، ثبت شناسنامه الکترونیکی و الزام نگهداشت پیشگیرانه را به یک تکلیف عمومی تبدیل کرده و نشان میدهد سیاست عمرانی کشور از ساختمحوری به نگهداریمحوری تغییر مسیر داده است.
به گزارش عصراقتصاد، در هفتمین همایش «مدیریت ساخت» ایران، مجموعهای کمسابقه از دیدگاههای تخصصی، حقوقی و سیاستگذاری عمرانی مطرح شد که نشان میدهد کشور در آستانه یک چرخش بنیادین از «ساختوسازمحوری» به «نگهداریمحوری» قرار گرفته است؛ چرخشی که از حوزهی مقررات و دانشگاه تا مدیریت شهری و میراث تاریخی گسترده شده و عملاً یک انقلاب خاموش در مدیریت داراییهای ملی، ساختمانها و بناهای تاریخی کشور را نوید میدهد.
در نخستین بخش این نشست، غزال راهب، سرپرست مرکز تحقیقات راه و مسکن، نقش «حفاظت و نگهداری داراییها» را مهمترین جهتگیری جدید توسعه در ایران توصیف کرد و یادآور شد که الگوی جهانی نیز سالهاست از افزایش کمّی پروژهها فاصله گرفته و بر بهرهبرداری پایدار از سرمایههای موجود تکیه دارد.
مقررات تازه ساختوساز با الزام معاینه فنی، ثبت شناسنامه الکترونیکی و نگهداشت پیشگیرانه، دوره مدیریت سلیقهای ساختمان را پایان میدهد و الگوی بهرهبرداری کشور را متحول میکند
او گفت در حوزههایی مانند سیلوها یا ساختمانهای اداری، نیاز اصلی کشور «افزودن تعداد بناها» نیست بلکه «حفظ دوام، ارتقای بهرهوری و افزایش عمر مفید داراییها» است؛ رویکردی که اکنون در مقررات ملی ساختمان و آییننامههای فنی کشور نیز در حال نهادینه شدن است.
مقررات جدید، نگهداری ساختمان را وارد فاز اجباری کرد
راهب با تمرکز بر بناهای تاریخی، این آثار را نه «یادگارهای فردی» بلکه «سرمایههای اجتماعی و حقوق عمومی» خواند و هشدار داد که نگاه کالبدی و صرفاً مرمتی به میراث تاریخی، کافی نیست. او حادثه پلاسکو را نمونهای دانست که در آن، پس از تخریب، «هویت شهری» و «جنبه عمومی بنا» کمتر مورد توجه قرار گرفت. وی سپس پنج محور اصلی حفاظت پایدار را برشمرد: حفاظت پیشگیرانه، کنترل فرسودگی مصالح، مقابله با تهدیدات محیطی از آلودگی تا فرونشست، اصلِ کمترین مداخله، و مستندسازی دقیق. راهب همچنین نقص جدی آییننامهها در حوزه مصالح سنتی مانند خشت، سنگ و چوب را یادآور شد و ضرورت تدوین دستورالعملهای ویژه برای شهرهای ثبت جهانی مانند یزد را ضروری توصیف کرد.
در ادامه، پروفسور محمود گلابچی، استاد برجسته دانشگاه تهران، با نگاهی ساختاریتر به مسئله، تأکید کرد که «ایران در ساختوساز، پیشتاز بوده، اما در نگهداری، عقب مانده است.» او با اشاره به تجربه کشورهای صنعتی گفت رشته «مدیریت ساخت و پروژه» سالهاست که در جهان موجب افزایش بهرهوری و عمر مفید داراییها شده، در حالی که در ایران بخش بزرگی از اموال عمرانی پس از ساخت «به حال خود رها شدهاند». گلابچی تاکید کرد نبود نظام علمی نگهداری، میلیونها مترمربع فضای ساختمانی—از اداری و تجاری تا آموزشی—را دچار افول زودرس کرده و هزینههای کشور را چندبرابر افزایش داده است.
وی افزود که دانشگاه تهران ده سال پیش با احساس این خلأ، رشته مدیریت ساخت را ایجاد کرد و اکنون نتایج آن در حال ورود به صنعت است. او همچنین وضعیت نامطلوب نگهداری در برخی ساختمانهای دانشگاهی را مثال زد و گفت «عدم داشتن اطلاعات دقیق، فرسودگی تجهیزات و اتلاف انرژی، نتیجه فقدان نظام بهرهبرداری علمی است.» گلابچی حادثه پلاسکو را «زنگ هشداری برای کل جامعه مهندسی» دانست و خواستار ورود جدی مدیریت ساختمان به ساختارهای اجرایی کشور شد. به گفته او، این حوزه فقط مسئلهای فنی نیست بلکه یک ضرورت اجتماعی و فرهنگی برای جلوگیری از تکرار فجایع مشابه است.
چرخش مدیریت شهری به سمت بهرهبرداری هوشمند و کاهش ریسک
در بخش دیگری از برنامه، علیرضا جاوید، یکی از مسئولان باسابقه شهرداری تهران تأکید کرد که عصر «ساختوسازهای انبوه» در پایتخت پایان یافته و اکنون نوبت بهرهبرداری است. او با مرور پنج دهه تاریخ شهرسازی تهران توضیح داد که ۹۵ درصد از زیرساختهای تعریفشده در طرح جامع ۱۳۴۹ امروز محقق شده و دو دوره مدیریت شهری—دوره کرباسچی و دوره قالیباف—بیش از نیمی از زیرساختهای فعلی را در بازهای فشرده تأمین کردهاند. با این حال، وی اذعان کرد که توسعه تهران بیش از حد «خودرو محور» بوده و شبکه ریلی شهر با ۲۰ سال تأخیر گسترش یافته است.
این مقام شهری با تأکید بر اینکه «ساخت پروژه وسیله است، نه هدف»، گفت که هدف اصلی، ارتقای کیفیت زندگی شهروندان است؛ امری که تنها با بهرهبرداری درست از زیرساختها ممکن میشود. او چالش بهرهبرداری در پروژههای بزرگ مانند دریاچه چیتگر یا برج میلاد را یادآور شد و گفت هنوز نگاه مدیریتی کشور بر کمیت ساخت متمرکز است، نه کیفیت استفاده.
ورود به حوزه مقررات ملی و تشریح الزامات قانونی
سخنرانی مهم بعدی توسط حامد مانیفر، مدیرکل دفتر مقررات و کنترل ساختمان ارائه شد؛ مردی که برای نخستین بار، بحث «چهار دیواری اختیاری نیست» را از سطح یک اصطلاح عمومی به سطح حقوق اساسی و قانون ملی ساختمان ارتقا داد. او یادآور شد که مالک یک ساختمان حق ندارد با سوءنگهداری، آلودگی یا خطر برای دیگران ایجاد کند و این موضوع در قوانین بالادستی از جمله اصل ۵۰ قانون اساسی تصریح شده است. مانیفر با اشاره به برنامه هفتم توسعه و ماده ۱۰۳ تأکید کرد که از این پس، معاینه فنی سالانه برای ساختمانهای دولتی اجباری است و ثبت الکترونیکی ساختمان در چهار طبقه بهرهوری انرژی و نگهداری عملیاتی خواهد شد.
تجربه تهران در پروژههای عمرانی نشان میدهد تمرکز بر بهرهبرداری، بهبود کیفیت زندگی شهروندان، کاهش ریسکهای ایمنی و افزایش عمر مفید داراییهای شهری را مؤثر امکانپذیر میسازد
وی اعلام کرد که ویرایش پنجم مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان از دیماه لازمالاجراست و برای نخستین بار، یک فصل مستقل برای «ساختمانهای در حال بهرهبرداری» تعریف کرده است. علاوه بر این، مبحث ۲۲ نیز با رویکرد محاسبه ریسک بازنگری شده و دورههای نگهداری برای کاربریهای مختلف از مسکونی تا درمانی تغییر یافته است. او همچنین خبر از پیشنویس مبحث ۲۹ داد که یک مبحث کاملاً علمی در حوزه مدیریت داده، ریسک، انرژی و نگهداری است.
مانیفر مهمترین تحول ساختاری را «ایجاد سامانه شناسنامه الکترونیکی ساختمان» دانست؛ سامانهای که اطلاعات طراحی، مصالح، تجهیزات، مجریان و تغییرات بنا را از ابتدا تا انتهای عمر ذخیره میکند و سپس به سامانه نگهداشت، سامانه پایش انرژی و سامانه ابری مقررات ملی ساختمان متصل میشود. او اعلام کرد این چرخه با مشارکت بیمه ایران پشتیبانی مالی شده و تا دو سال آینده بهطور کامل عملیاتی میشود.
در بخش پایانی برنامه، پیام علیاکبر صالحی—رئیس وقت بنیاد ملی نخبگان—فضایی فرهنگی و فلسفی به همایش بخشید. او معماری ایرانی را «زبان بیان اندیشه ایرانی» خواند؛ زبانی که میان ماده و معنا پیوند برقرار میکند و حافظه تاریخی ملت را مجسم میسازد. صالحی تأکید کرد که بحران انرژی و محیط زیست، ضرورت بازخوانی الگوهای سنتی معماری ایرانی—از بادگیر و قنات تا حیاط مرکزی—را دوچندان کرده است. او معماری ایرانی را نظامی دانست که نه برای تسخیر طبیعت، بلکه برای گفتگو با آن بنا شده است و امروز باید با فناوریهای نوین بازآفرینی شود.
مجموعه سخنان این همایش نشان داد که ایران در آستانه گذار از دوران «ساختوسازهای بیوقفه» به عصر «حفاظت، نگهداری و بهرهبرداری هوشمند» ایستاده است؛ گذاری که اگر بهطور کامل اجرا شود، میتواند عمر مفید داراییهای ملی را افزایش دهد، امنیت شهروندان را بالا ببرد و به هویت معماری ایرانی در دورهای جدید جان دوباره ببخشد.
