پیشرفت نظام تحقیق و توسعه و بیوتکنولوژی ذرت (بخش دوم)

حسین شیرزاد / تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

در بخش نخست یادداشت اشاره شد که سیستم‌های کشاورزی-غذایی ذاتاً پیچیده هستند و در این میان ذرت نقش متنوعی در زمینه تحول سیستم کشاورزی-غذایی از نیمه قرن بیستم بازی نموده است.

ذرت پربازده ترین محصول غذایی و صنعتی جهان است که در بیش از ۱۶۰ کشور و در هر قاره به جز قطب جنوب کشت می شود . تولید ذرت در مرکز امنیت غذایی جهانی و یکی از مهمترین محصولات غلات در رژیم غذایی انسان و حیوان در سراسر جهان قرار دارد.

همچنین در بخش نخست با اشاره به تاریخ استفاده و جغرافیای تولید ذرت به موفقیت این موجود زنده در پراکندگی خود در سراسر جهان پرداختیم .

در ادامه بخش دوم این یادداشت به ابعاد دیگری از این کالای استراتژیک می پردازیم.

پیشرفت نظام تحقیق و توسعه و بیوتکنولوژی ذرت

مدت ها قبل از انقلاب سبز در دهه ۱۹۶۰، فناوری ذرت هیبریدی که در ابتدا در ایالات متحده توسعه یافته بود، در سراسر جهان گسترش یافت حتی ترویج آن قبل از جنگ جهانی دوم شروع شد. ذرت هیبریدی در نهایت به «رگ حیاتی صنعت بذر» تبدیل شد. تکنیک های مهندسی ژنتیک ذرت در دهه ۱۹۸۰ تکوین و اولین محصولات تراریخته در اواسط دهه ۱۹۹۰ به بازار عرضه شد.

با مهندسی ژنتیک، امکان تغییر دقیق‌تر DNA گیاهان با قرار دادن توالی‌های ژنی خاص در گیاهان فراهم شد و امکان جابجایی ژن‌ها بین ارگانیسم‌هایی که قادر به تولید مثل جنسی نیستند، فراهم گردید این فناوری نقطه عطفی در پیشرفت اصلاح نباتات بود، ژرم پلاسم بهبودیافته ذرت نقش برجسته ای در ظهور ذرت در الگوی کشت سیستم کشاورزی و غذای جهانی ایفا نمود.

میانه قرن بیستم شاهد توسعه و تجاری سازی فناوری ذرت هیبریدی بود که ابتدا در ایالات متحده آمریکا و سپس در سراسر جهان به آمریکای لاتین، آسیا، اروپا و آفریقا گسترش یافت. مؤسسات عمومی نقش مهمی در توانمندسازی و ترویج گسترش فناوری هیبریدی از جمله در ایالات متحده داشته و برای مدت طولانی بر توسعه واریته های گرده افشانی باز بهبود یافته (OPVs) که برای کشاورزان خرده مالک برای عملکرد بهتر، پذیرش مصرف کننده و پتانسیل بازیافت بذر آن ها جذاب بودند، تمرکز داشتند.

از دهه ۱۹۸۰، بخش عمومی (بین‌المللی) سرمایه‌گذاری‌های خود را در پرورش ذرت هیبریدی با تمرکز بر جنوب جهانی و مناطقی که صنعت بذر چندملیتی به آنها توجه نمی‌کند، افزایش داد. تمرکز اولیه بر افزایش عملکرد دانه و آفات و بیماری‌های مهم منطقه‌ای و متعاقباً افزودن تحمل به تنش غیرزیستی بود. فیلیپین اولین کشور آسیایی بود که کشت ذرت تراریخته را تایید، و کشت ذرت زرد Bt اولین بار در سال ۲۰۰۳ تجاری شد.

ذرت زرد تراریخته اکنون توسط یک سوم کشاورزان ذرت کار در فیلیپین استفاده می شود. عملکرد بالای آن (نسبت به سایر غلات) آن را به ویژه برای کشاورزان در مناطقی که با کمبود زمین و فشار جمعیت بالا روبرو هستند، جذاب می کند. با توجه به تقاضای قوی برای ذرت به عنوان خوراک دام، انتظار می رود که تقاضا برای ذرت سریعتر از گندم رشد کند.

پیش بینی میشود که تقاضا برای ذرت در کشورهای در حال توسعه تا سال ۲۰۵۰ دو برابر شود. به ویژه، بازار خوراک ذرت در چین و هند که به سرعت در حال رشد است، بخصوص در کشورهای آفریقایی و آسیایی که رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه بسیاری را قادر به خرید دام می کند. از نگره تاریخی، برخی از دگرگونی‌های غذایی غلات قبلاً در آفریقا اتفاق افتاده، در این قاره ده‌ها میلیون نفر تقریباً در کمتر از دو نسل رژیم غذایی سنتی خود را از سورگوم و ارزن به ذرت تغییر دادند این تحولات هنوز هم ادامه دارد، به طور کلی، ۶۱ درصد از تولید جهانی ذرت به عنوان خوراک دام و تنها ۱۳ درصد برای مصرف انسان استفاده می شود.

در واقع یکی از عوامل کلیدی که باعث رشد بازار جهانی ذرت می شود، افزایش تقاضا برای ذرت به عنوان خوراک دام است. بویژه اینکه در کشورهای در حال توسعه مانند هند و کشورهای خاورمیانه به دلیل رشد جمعیت و افزایش درآمد مصرف کنندگان، مصرف گوشت و مرغ افزایش یافته است. افزایش تقاضای جهانی برای گوشت و طیور و جمعیت رو به رشد دام، تقاضا برای خوراک دام با ذرت را مداوما افزایش می دهد.

جنبه های تجاری ذرت

ذرت به طور گسترده در سطح جهانی تجارت می شود، به طوری که ۱۵٪ از تولید جهانی ذرت صادر می شود. این رقم در دهه ۱۹۹۰ حدود ۱۱ درصد بود. کشورهای صادرکننده ذرت در سطح جهان شامل ایالات متحده آمریکا، برزیل، آرژانتین، اوکراین و رومانی هستند که هر کدام ۵ تا ۵۴ میلیون تن در سال صادر می کنند. در روند کنونی، ذرت قرار است به عنوان مهمترین غله در معاملات آتی بورس های کالایی از گندم پیشی بگیرد.

تجارت جهانی ذرت؛ منعکس کننده اختلاف فضایی بین محل تولید ذرت و محل استفاده از آن، از جمله جایی که به عنوان غذا مصرف می شود، ارزیابی می گردد. این پیوستگی زیربنای تجارت جهانی ذرت محسوب میشود که کل تولید مازاد در قاره آمریکا و اروپا را با کل کسری ذرت مصرفی در آسیا و آفریقا به هم مرتبط می کند.

آسیا با نیازی معادل (۶۹ میلیون تن)، به ویژه آسیای شرقی (۳۴ میلیون تن)، به عنوان منطقه اصلی واردکننده ذرت برجسته است. واردات آفریقا کمتر از (۱۶ میلیون تن) بوده و عمدتاً در شمال آفریقا متمرکز است. قاره آمریکا به عنوان بزرگترین صادرکننده جهان (۸۰ میلیون تن) پیشتاز است، این قاره شامل واردکنندگان عمده در همان منطقه نیز می شود که مکزیک نمونه ای بارز آن است. اروپا یک صادرکننده معادل (۱۰ میلیون تن) است که به مثابه یک پل ارتباطی، کشورهای دارای مازاد و کسری قابل توجه را به یکدیگر پیوند می دهد.

بزرگترین واردکنندگان ذرت عبارتند از ژاپن، مکزیک، کره، ویتنام ، اسپانیا و کشورهای حوزه خاورمیانه که هر کدام ۹ تا ۱۵ میلیون تن در سال ذرت وارد می کنند. کمتر از ربع قرن پیش، کشورهای صادرکننده ذرت در سطح جهان شامل ایالات متحده آمریکا، فرانسه، آرژانتین، چین و آفریقای جنوبی بودند که هر کدام ۱ تا ۴۵ میلیون تن در سال صادر می کردند و بزرگترین واردکنندگان در آن زمان شامل ژاپن، کره، تایوان، اسپانیا و فدراسیون روسیه بودند که هر یک ۲ تا ۱۶ میلیون تن در سال وارد می نمودند.

در کمتر از ۲۵ سال؛ در حالی که ایالات متحده تسلط خویش بر صادرات ذرت را حفظ کرد، ظهور برزیل و به ویژه قابل اوکراین در این باشگاه توجه است. در بخش واردات، ژاپن همچنان واردکننده اصلی است، اما افزایش وابستگی واردات مکزیک و ویتنام و کشورهای عربی برجسته است.

نکته قابل توجه نیز چین است که از یک صادرکننده ، البته در نوسان بین صادرات و واردات (۱۹۹۵) به یک واردکننده بزرگ (ازسال ۲۰۱۷-۲۰۱۹) مبدل گردید. این تحولات مبین آن است که تکامل و بوم‌شناسی گیاه ذرت، آن را به یک عامل قوی تاریخ تبدیل کرده است، چیزی که انعطاف‌پذیری را امکان‌پذیر و درهم‌تنیدگی دولت و سرمایه را در سیستم جهانی کشاورزی-غذایی تسهیل کرده است.

ذرت نقش مهمی به عنوان غذای اصلی در رژیم غذایی میلیون ها نفر در آفریقا و آسیای جنوبی (و آمریکای لاتین) دارد، در حالی که در آسیای شرقی بیشتر ذرت به عنوان خوراک دام استفاده می شود. همانند گندم، هنوز کسری ذرت قابل توجهی در آسیا و آفریقا وجود دارد که هر دو قاره را به واردکنندگان اصلی ذرت مبدل می کند. بذرهای اصلاح شده پتانسیل تغییر زنجیره ارزش ذرت را دارند.

اصلاح محصولات زراعی چشم اندازهای خاصی را برای پرداختن به چالش های نوظهور مرتبط با تغییرات آب و هوا و بحران آب ارائه می دهد، از جمله تلاش های مداوم برای مقاوم کردن واریته های جدید به خشکی و گرما و تحمل شرایط اقلیمی سخت ومقاوم در برابر تنش زیستی؛ اصولا؛ استفاده جهانی از ذرت برای رشد مستمر تنظیم شده است. این غلات در حال حاضر از نظر حجم تولید پیشرو است و قرار است در دهه آینده به کشت گسترده ترین محصول از نظر سطح تبدیل شود.

در آتیه ذرت قرار است به گسترده ترین غله بین المللی تبدیل شود که منعکس کننده اختلاف فضایی مشخص بین عرضه و تقاضا است. البته یکی از چالش های کلیدی رشد بازار جهانی ذرت، چالش های لجستیک و توزیع است. فرصت‌های متعددی برای بهبود بیشتر سهم ذرت در غذا و تغذیه، پایداری و انعطاف‌پذیری زیست‌محیطی، و معیشت و نتایج فراگیر سیستم‌های کشاورزی-غذایی، به ویژه در جنوب جهانی وجود دارد.

البته توجه لازم برای مبادلات بالقوه وهم افزایی، زمینه و پویایی برای تقویت بیشتر قدرت دگرگون ساز ذرت و سیستم های کشاورزی-غذایی به سمت دستور کار ۲۰۳۰ مورد نیاز است. این امر مستلزم سرمایه‌گذاری اساسی در R&D سیستم بین‌المللی کشاورزی-غذایی، به‌ویژه در جنوب جهانی است.

ادامه دارد…