برنامه دولت برای فقرزدایی چگونه اجرا می شود؟

فرزانه طهرانی

«دولت امکانات کافی برای ریشه کن کردن فقر مطلق را دارد و با یک کار جهادی و یک برنامه‌ریزی مناسب می‌توانیم به نتیجه برسیم.»

اسفند سال گذشته وقتی ابراهیم رئیسی این جملات را طی مراسمی در کردستان می گفت؛ تکلیف بودجه ۱۴۰۱ تا حد زیادی مشخص شده بود و او می دانست که اعتبارات محرومیت زدایی دولت آب رفته است.

با این حال او تاکید کرد: ما در دولت بنای بودجه ۱۴۰۱ را بر عدالت گذاشته‌ایم و امکانات کافی برای ریشه کن کردن فقر مطلق داریم.

رئیس جمهوری گفته بود: «به هیچ وجه نمی‌توانم بپذیرم به عنوان یک مسئول افرادی در این کشور برای امکانات اولیه زندگی مشکل دارند، این قابل قبول نیست و تحقق پاسخگویی به این بخش نیازها از عهده دستگاه‌های متولی بر می‌آید.

از کمیته امداد، ستاد اجرایی، خیریه‌ها و وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌خواهیم مسئله ریشه‌کن کردن فقر مطلق به عنوان یک اولویت در کشور مطرح شود و در این هفته که به عنوان هفته نیکوکاری است بتوانیم مسئله فقر مطلق را ریشه‌کن کنیم.»

همزمان با این سخنان و طرح موضوع ریشه کنی فقرمطلق در مجلس لایحه دولت با بودجه آب رفته حمایتی و محرومیت زدایی در حال تصویب بود.

با وجود آنکه دولت قصد دارد فقر را ریشه کن کند اما تصویر اعتبارات تخصیصی نشان می‌دهد که این هدف بسیار دور از دسترس تعریف شده است.

به رغم آنکه در بودجه ۱۴۰۱ مجموع اعتبارات کمیته امداد و بهزیستی به صورت اسمی ۱۳ درصد افزایش پیدا کرده ولی به دلیل تورم بالا در سال های گذشته، این رشد کفاف هزینه های خانواده های تحت پوشش کمیته امداد را نمی دهد.

آمارها از خط فقر به روزرسانی نشده و اعدادی که در دسترس است مربوط به خط فقر ۱۳۹۹ است. اما با قیاس این عدد با رشد هزینه های ۲ سال گذشته می توان تا حدودی وخامت شرایط را درک کرد.

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خط فقر یک خانواده چهار نفره را در سال ۱۳۹۹، ۳ میلیون و ۳۸۵ هزار تومان اعلام کرده بود. در این سال میزان مستمری ماهانه ای که کمیته امداد به خانواده چهار نفره تحت پوشش می داد ۵۵۵ هزار تومان بود.

این مستمری با در نظر گرفتن یارانه نقدی که به خانوارها داده می شود به ۹۰۹ هزار تومان می رسد که فقط ۲۷ درصد از هزینه های خط فقر را تامین می کند.

هرچند در ۱۰سال گذشته جمعیت زیر خط فقر افزایش یافته و فقر گسترده تر شده؛ اما اعتبارات حمایتی در مقایسه با کل بودجه کاهش یافته است. به عبارت دیگر سهم اعتبارات حمایتی از ۲۸ درصد منابع عمومی بودجه در سال ۱۳۹۱ به ۱۱ درصد بودجه ۱۴۰۰ و ۸ درصد بودجه ۱۴۰۱ کاهش یافته است.

همزمان با افت اعتبارات حمایتی دولت، هزینه های جاری رشد قابل توجهی در این سال ها داشته است. به تعبیر دیگر دولت هزینه بودجه های حمایتی برای رفع فقر را ثابت نگاه داشته ولی بودجه مربوط به پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان دولت و کمک هزینه صندوق های بازنشستگی را افزایش داده است.

به این ترتیب سهم محرومیت زدایی و رفع فقر روز به روز در بودجه کمتر شده است.

اعداد بودجه نشان می دهد سهم حقوق و دستمزد و کمک هزینه صندوق های بازنشستگی از ۲۷ درصد کل منابع عمومی بودجه در سال ۱۳۹۳، به ۳۲ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده‌است.

این نکته را هم باید در نظر داشت که عدد واقعی حقوق و مزایای دریافتی بیشتر از نسبت های ذکر شده در بودجه است؛ چرا که این اعداد تنها بخشی از حقوق و مزایای دریافتی کارمندان است.

میزان اقدامات حمایتی در نیمه دوم ۱۴۰۰

دولت در شرایطی اعتبارات حمایتی در سال ۱۴۰۱ را کاهش داده که در سال ۱۴۰۰ نیز بخشی از تکالیف بودجه ای خود در این حوزه را انجام نداده است. عملکرد ۶ ماهه دولت در سال ۱۴۰۰ نشان می دهد که در بخشی از حوزه ها دولت فاقد عملکرد بوده و یا عملکرد بسیار کمتر از ۵۰ درصد تعریف شده داشته است.

به طور مثال تخصیص یک‌هزارمیلیارد‌تومان برای مسکن محرومین کمیته امداد و سازمان بهزیستی، فاقد عملکرد بوده، همچنین تخصیص ۱۹.۳هزارمیلیارد‌تومان برای رفع محرومیت از منابع کم برخوردار طبق جدول ۱۷ نیز هیچ اعتباری دریافت نکرده است.

در اجرای بند ب ماده ۸۳ قانون برنامه ششم، ۱۰ هزار میلیارد تومان به کمیته امداد و ۳ هزار میلیارد تومان به بهزیستی قرار بود پرداخت شود تا به مددجویان و کارفرمایان طرح های اشتغال حداقل ۵۰ درصد مددجویی بااولویت زنان سرپرست خانوار تسهیلات قرض الحسنه با بازپرداخت هفت ساله تعلق گیرد.

با وجود اینکه برای لیست مطولی از بانک ها مبالغی اختصاص یافته بود اما این پرداخت ها فقط از طریق بانک مسکن و پست بانک انجام شد که عملکرد این دو بانک حدودا نیمی از تخصیص ۶ ماهه شان بود.

در بند ب بخش ۴ تبصره ۱۶، پیش بینی شده بود که پنج‌هزارمیلیارد‌تومان اعتبار در اختیار بسیج سازندگی و سپاه با بازپرداخت هفت ساله قرار گیرد تا این مبلغ برای اشتغال در مناطق کم برخوردار هزینه شود. ولی در ۶ ماهه ۱۴۰۰ این بخش فاقد عملکرد گزارش شده است.

مبلغ دوهزارمیلیارد‌تومان اعتباری که طبق بند ب بخش ۶ قرار بود برای ایجاد اشتغال با معرفی بنیاد مستضعفان تخصیص یابد نیز فاقد عملکرد گزارش شده است.

بند و بخش ۲ که ۵۰۰ میلیارد تومان جهت پرداخت به بیماران فقیر و معسر تحت پوشش نهادهای حمایتی از جمله کمیته امداد و سازمان بهزیستی و جمعیت هلال احمر را پیش بینی کرده بود نیز بدون اعتبار ماند.

یک‌هزارمیلیارد تومانی که قرار بود جهت اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه مسکن محرومان شهری به مددجویان کمیته امداد و بهزیستی پرداخت شود هم تخصیص پیدا نکرد.

مبلغ یک‌هزارمیلیارد تومان هم برای پایدارسازی و ضمانت اشتغال محرومین به کمیته امداد و بهزیستی بنا بود به صورت تسهیلات بانکی پرداخت شود که این اعتبار هم تخصیص پیدا نکرد.

شرکت های دولتی و نهادهای عمومی مکلف بودند یک درصد از سود ویژه خود را در چارچوب قوانین برای رفع محرومیت با اولویت استان های محروم و مناطق محروم استان هایی که واحد آنها در آن استقرار دارد سرمایه گذاری و هزینه کنند که فقط مبلغ بسیار ناچیزی از سوی دو شرکت آلومینای ایران و شرکت شهرک های صنعتی یزد برای این امر اختصاص پیدا کرد.

دولت مکلف بود ۲۰درصد از اعتبارات متوازن سازی مناطق کم برخوردار برای اجرای طرح های بسیج سازندگی و محرومیت زدایی سپاه و ساخت مساجد و حوزه های علمیه را در همان مناطق به آنها اختصاص دهد تاسازمان های مزبور با هماهنگی شورای برنامه ریزی توسعه در مناطق کم برخوردار استان هزینه کنند که این اعتبار هم در حد ۳۳ میلیارد تومان به سه استان سیستان و بلوچستان، ایلام و چهارمحال و بختیاری اختصاص یافت و سایر استان ها هیچ گونه اعتباری نگرفتند.

به جز موارد نام برده شده که فاقد عملکرد بوده است. در بخش هایی که در ادامه اشاراه می شود دولت تخصیص هایی داشته اما این تخصیص ها مطابق برنامه پیش بینی شده نبوده است.

در بودجه ۱۴۰۰ پیش بینی شده بود که مازاد هزینه تحصیلی دانشجویان تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی نسبت به اعتبارات مندرج در این قانون در قالب وام از طریق صندوق رفاه دانشجویان در اختیار این افراد قرار گیرد.

طبق گزارش عملکرد ۶ ماهه، رقم ۸۰ میلیارد تومان بابت حمایت از تحصیل دانشجویان تحت پوشش پرداخت شده که تنها حدود ۶۰ میلیارد تومان مربوط به استان گیلان بوده و بسیاری از استان ها عملکرد نداشته اند.

سازمان هدفمندی مکلف بود نسبت ه ثبت نام و پرداخت یارانه هدفمندی و معیشتی به کلیه افراد واجد شرایط از جمله افراد جدید، افرادی که تا کنون ثبت نام نکرده بودند و افرادی که منصرف شده بودند اقدام کند.

عملکرد ۶ ماهه نشان می دهد وزارت رفاه از طریق سامانه در نظر گرفته شده به بررسی این حکم پرداخته و ۸۱۷ هزار مورد ثبت نامی بابت بسته حمایتی کمک معیشتی داشته که ۵۱۴ هزار مورد جدید بوده اند. همچنین ۳۹۳ هزار موالید جدید هم به این بخش اضافه شده اند.

دولت مکلف بود ۴۲.۸ هزار میلیارد تومان یارانه نقدی و غیرنقدی و ۳۱ هزار میلیارد تومان کمک معیشت پرداخت کند که در ۶ ماه جمعا ۳۸.۲۴ هزار میلیارد تومان پرداخت کرده است.

در راستای کاهش فقر مطلق خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی ۱۱.۶ هزار میلیارد تومان اجرای قانون حمایت از معلولیت ۱.۷ هزار میلیارد تومان یارانه سود تسهیلات مسکن ۲ معلول به بالای بهزیستی ۰.۵ هزار میلیارد تومان تبصره ذیل ماده ۳۸ قانون جامع خدمت رسانی ایثارگران ۰.۵ هزار میلیارد تومان کمک به مابه التفاوت سود تسهیلات رزمندگان ۰.۵ هزار میلیارد تومان و کمک به مستمری رزمندگان معسر ۱.۶ هزار میلیارد تومان باید پرداخت می شد که جمعه در ۶ ماهه سال قبل ۷ هزار و ۴۲۷ میلیارد تومان پرداخت شده است.

ناهمخوانی شعار و واقعیت‌ها

مرور بودجه حمایتی در سال ۱۴۰۱ نشان می دهد؛ اعتبارات در نظر گرفته شده با شعارهایی که برای ریشه کن شدن فقرمطلق و گسترش عدالت اقتصادی داده می شود تطابق ندارد.

اگرچه در خش هایی به صورت اسمی رشد بودجه دیده می شود اما به دلیل تورم بالای ۳۰ درصد، رشدهای ۱۰ درصدی بودجه های حمایتی عملا کم شدن اعتبارات را نشان می دهد و این به معنی آن است که در کنار گران شدن اقلام و اجناس، میزان حمایت های دولت کمتر شده است.

درصورتی که دولت مطابق بودجه هم عمل کند؛ نمی تواند برنامه های مقابله با فقر و ریشه کن کردن آن را اجرا کند. حال اگر دولت همین برنامه ها را نیز مانند سال ۱۴۰۰ اجرا نکند؛ وضعیت به مراتب بدتر از شرایط ترسیم شده برای سال قبل نیز خواهد بود.