تغییر ریل اقتصاد عربستان از نفت به پیست‌ اسکی

ترجمه: سلیم حیدری

به دلیل جنگ اوکراین، تقاضای نفت عربستان سعودی بالا است. اما این تقاضا برای همیشه پایدار نخواهد بود. بنابراین، تلاش‌ها (که شامل پیست‌های اسکی در بیابان می‌شود) برای تنوع بخشیدن به اقتصاد مبتنی بر نفت این پادشاهی ثروتمند چقدر واقع بینانه خواهد بود؟

در حدود یک ماه گذشته، مشخص شده است که عربستان سعودی از جنگ در اوکراین سود خواهد برد.

این کشور به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت در جهان، از افزایش قیمت سوخت سود می برد. علاوه بر این، نیاز حیاتی فزاینده به تلاش برای کاهش این قیمت‌ها با عرضه نفت بیشتر در بازار جهانی نیز به این معنی است که کشورهای غربی به دنبال روابط بهتر با عربستان سعودی هستند. این کشور یکی از تنها کشورهای تولیدکننده نفت است که می‌تواند تولید را به سرعت افزایش دهد.

در میان کسانی که اکنون تلاش می‌کنند به این سلطنت استبدادی نزدیک شوند، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده نیز در حال بررسی سفر به عربستان سعودی است. این سفر علیرغم بیزاری او از سوابق حقوق بشری این کشور است که مدت هاست مورد انتقاد قرار گرفته است.

در مجموع، به نظر می‌رسد همه چیز برای عربستان سعودی، کشوری که بایدن زمانی از آن به عنوان یک «دولت منفور» یاد می‌کرد، رو به جلو باشد.

با این حال، این وضعیت دوام نخواهد آورد و سعودی ها آن را می دانند.

آینده الاغ ها هستند

اخیراً در برلین، یکی از مدیران سعودی به همکار آلمانی خود توضیحی ساده درباره مسیر اقتصادی کشورش ارائه کرد: “پدربزرگم سوار بر الاغی برای کار رفت. بعد پدرم با مرسدس سر کار رفت. من اکنون با یک لامبورگینی کار می کنم. اما پسرم؟ او احتمالاً با یک الاغ به سر کار خواهد رفت.”

دلایل متعددی برای این پیش بینی تاجر سعودی وجود دارد.

عربستان سعودی ۸۰ درصد از درآمد صادراتی خود را از طریق نفت به دست می آورد و حدود ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان را تشکیل می دهد. اما تحلیلگران می گویند که ذخایر نفت عربستان با نرخ فعلی استخراج تنها ۶۰ سال دیگر دوام می آورد.

و همانطور که در گزارش سال ۲۰۲۰ موسسه بروکینگز اشاره شده است، “انتظار می رود در میان مدت، درآمدهای نفتی در مواجهه با کاهش تقاضای جهانی از حدود سال ۲۰۴۰، اگر نه زودتر، کاهش یابد.”

این اتفاق تا حدی به این دلیل است که در دراز مدت، جهان غرب در تلاش است تا به طور کلی از سوخت‌های فسیلی دور شود. اگرچه ممکن است شرایط امروز به نفع عربستان سعودی باشد، اما درواقع جنگ در اوکراین انتقال برنامه ریزی شده به انرژی های تجدیدپذیر را تسریع می‌کند. در اروپا، این انتقال به عنوان راهی برای کاهش وابستگی قاره به تامین کنندگان سوخت فسیلی مانند روسیه و عربستان سعودی تلقی می شود.

دولت عربستان برای اینکه بتواند با همه این اتفاقات کنار بیاید چندین دهه تلاش کرده است تا فعالیت‌های تجاری کشور را متنوع کند.

یک استراتژی بزرگ سعودی که در سال ۲۰۱۶ اعلام شد، نامش چشم انداز ۲۰۳۰ است و در تلاش است تا این تنوع بخشی را تسریع بخشد. این استراتژی شامل چیزهای زیادی می‌شود. از طرح‌های نسبتاً خارق‌العاده‌ برای ساختن مجموعه نئوم، یک شهر بوم‌گردی عظیم که ۳۳ برابر بزرگ‌تر از نیویورک، همراه با پیست اسکی به نام تروجنا و بلندترین ساختمان‌های جهان، تا برنامه‌های قابل مدیریت‌تری مانند سهولت انجام تجارت، ساده سازی خدمات دولتی و افزایش گردشگری مذهبی؛ همه در این چشم انداز گنجانده شده است.

گام های اصلی

اخیراً عربستان در این زمینه موفقیت‌هایی داشته است. در ماه می (اردیبهشت)، این کشور اعلام کرد که صادرات غیرنفتی در سه ماهه اول سال جاری ۲۹ درصد رشد داشته است. ارزش آن حدود ۲۱ میلیارد دلار (۱۹.۶ میلیارد یورو) بود.

رتبه این کشور در شاخص توسعه سفر و گردشگری دوسالانه مجمع جهانی اقتصاد نیز بهبود یافته است. در مقایسه با سال ۲۰۱۹ که چهل و سومین در جهان بود. عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ به رتبه ۳۳ رسید.

نادر کابانی، کارشناس توسعه اقتصادی در شورای امور جهانی خاورمیانه مستقر در قطر، تأیید کرد: «به نظر می‌رسد در بیشتر کشورهای خلیج، تلاش‌های متنوع‌سازی با سرعت بیشتری نسبت به دهه‌های گذشته در حال پیشرفت است». عربستان سعودی، به ویژه، گام های بزرگی برداشته است.

بنابراین آیا ممکن است عربستان سعودی در نهایت به سمت آینده‌ای حرکت کند که این کشور دیگر چندان متکی به نفت نباشد؟

در طول سه دهه گذشته، سهم درآمد نفتی در تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی کاهش یافته است. به گفته محققان مرکز مطالعات و تحقیقات نفتی ملک عبدالله در ریاض، این میزان از ۶۵ درصد در سال ۱۹۹۱ به ۴۲ درصد در سال ۲۰۱۹ رسید.

بانک جهانی پیش‌بینی می‌کند که فعالیت‌های غیرنفتی طی چند سال آینده با نرخ متوسط حدود ۳.۲ درصد در سال به رشد خود ادامه خواهد داد.

‘برای گفتن خیلی زود است’

با این حال، مانفرد استامر، اقتصاددان ارشد در شرکت بیمه اعتبار تجاری آلیانز ترید، که متخصص در تحلیل منطقه خاورمیانه است، معتقد است هنوز خیلی زود است که بگوییم چشم انداز ۲۰۳۰ چقدر موفق خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: این یک پروژه ۱۴ ساله است و تقریباً نیمی از زمان آن گذشته است. وی با اشاره به اینکه «اما در شش سال گذشته بخش زیادی از آن اتفاق نیفتاده است»، افزود: درصد حقیقی که فعالیت‌های اقتصادی نفتی و غیرنفتی از تولید ناخالص داخلی عربستان تشکیل می‌دهند، در این مدت کم و بیش ثابت مانده است. استامر در پایان گفت: “بنابراین در حال حاضر می‌توانم بگویم که دستیابی به همه اهداف تا سال ۲۰۳۰ چندان واقع ‌بینانه نیست.”

عمود شکری، کارشناس امنیت انرژی مستقر در واشنگتن افزود: برخی از پروژه‌های جاه‌طلبانه‌تر و چند میلیارد یورویی مانند شهر نئوم به سرمایه‌گذاری خارج از کشور نیز نیاز دارند.

وی خاطرنشان کرد: عربستان سعودی پتانسیل تکمیل این پروژه ها را دارد. “قیمت‌های بالای نفت به تامین مالی آنها کمک می کند. اما عربستان سعودی به تامین مالی خارجی و فناوری خارجی نیز نیاز خواهد داشت.”

این کشور اخیراً در جذب این نوع کمک‌های بین المللی موفق نبوده است. ریاض در تلاش برای ترمیم شهرت بین‌المللی خود پس از قتل روزنامه‌نگار سعودی جمال خاشقجی در سال ۲۰۱۸ و جنگ جاری در یمن بوده است.

از سال ۲۰۱۶ تا سال گذشته، سرمایه گذاری مستقیم خارجی در عربستان سعودی تقریبا به نصف کاهش یافته است.

سرمایه گذاری خارجی در پایان سال ۲۰۲۱ دوباره شروع به افزایش کرد، اما مشخص نبود که آیا این روند ادامه دار خواهد بود یا خیر.

خارج شدن از چرخه نفت

کابانی در شورای جهانی خاورمیانه اینگونه استدلال کرد که هنوز کارهای زیادی باید انجام شود تا تلاش‌های متنوع‌سازی واقعاً شروع شود.

وی گفت: شهروندانی که برای دهه‌‌ها زندگی و درآمدشان از پول نفت تامین شده است، اکنون باید برای آینده غیرنفتی بهتر آگاه و آماده شوند. محیط کسب و کار نیز نیاز به بهبود دارد. با توجه به ماهیت اقتدارگرایانه دولت، تصمیمات تجاری اغلب به صورت تصادفی و بسته به احساس پادشاه گرفته می شود.

کابانی به دویچه وله گفت: “این امر مستلزم رفع موانع توسعه بخش خصوصی و حمایت از ظهور صنایع رقابتی است که می توانند مشاغل مولد و پردرآمد ایجاد کنند.”

واضح است که هیچ یک از اینها آسان نخواهد بود، شاید به این دلیل که شامل شکستن چرخه‌ای است که توسط پول نفت تأمین می شود. یعنی بسیاری از فعالیت‌های غیرنفتی کشور در واقع با پول نفت پشتیبانی می شود.

به عنوان مثال، در آوریل سال جاری، دولت عربستان سعودی با افتخار برنامه‌های خود را برای راه‌اندازی اولین کارخانه خودروهای الکتریکی در این کشور اعلام کرد. این طرح به عنوان بخشی از سیاست جاه‌طلبانه این کشور است برای اطمینان از اینکه ۳۰ درصد از کل خودروهای ریاض، تا سال ۲۰۳۰ دوستدار محیط تر خواهند شد.

انتظار می رود کارخانه خودروسازی که توسط شرکت آمریکایی Lucid اداره می شود تا سال ۲۰۲۶ آماده شود و هزاران شغل ظاهراً غیرمرتبط با نفت برای مردم محلی ایجاد کند.

کارخانه  Lucidبه شدت به دولت عربستان سعودی نیز وابسته است، زیرا موافقت کرده است تا ۱۰۰۰۰۰ خودروی خود را از این کارخانه خریداری کند. علاوه بر این، ۶۱ درصد از Lucid در حال حاضر متعلق به صندوق سرمایه گذاری خود دولت عربستان است. صندوقی که در حال حاضر به دلیل قیمت بالای نفت، عملکرد بسیار خوبی دارد.

منبع: دویچه وله