رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران
با توجه به جریان حرکتی و تاثیر کرونا بر اقتصاد جهانی و نیز اثرگذاری این ویروس خطرناک بر حوزه انرژی به عنوان یکی از حساس‌ترین منابع رشد و پویایی اقتصاد، شرکت بریتیش پترولیوم (BP) در گزارش سالانه خود به بررسی بخش های مختلف بازار انرژی جهان در سال همه‌گیری کرونا پرداخته و آثار آن را بر هر یک از عامل های انرژی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
در قسمتی از این گزارش جامع، اسپنسر دیل، اقتصاددان ارشد شرکت BP، به تحلیل بخش‌های مختلف بازار جهانی انرژی، به‌ویژه منابع و مصارف نفت و گاز پرداخته است که رفتار سیستم انرژی جهانی در پاسخ به شوک بزرگ همه‌گیری در سال گذشته چه چیزهایی به ما می‌آموزد و بخش‌های مختلف انرژی چگونه به کاهش یکباره و بزرگ تقاضا واکنش نشان داده‌اند.
در این باره و پس از بررسی بخش انرژی باید گفت که در کلیت امر بیشترین آثار تخریبی متوجه بازار نفت و گاز طبیعی بوده که بیشترین تاثیرپذیری را از اتفاقات سال گذشته و سپس سال جاری جهان را داشته است. از طرفی بازار نفت و گاز می‌تواند با سرعت گرفتن روند انتقال به سمت تجدیدپذیرها به طور جدی دچار چالش شود. بنا بر این مطالعه، رفتار آنها در واکنش به شوک سال قبل می‌تواند حاوی درس‌هایی برای آینده باشد.
کارشناسان ارشد BP در بخش بررسی بازار نفت به جنگ قیمتی ابتدای بحران و عملکرد اوپک‌پلاس در کنترل بازار نگاهی انداختند و همچنین با بررسی رفتار تولیدکنندگان شیل در آمریکا تلاش کردند تا تصویری دقیق تر از آنچه در سال ۲۰۲۰ (دی ۱۳۹۸ تا دی ۱۳۹۹) بر بازار جهانی گذشت، ارائه دهند.
در یک نگاه کلی می‌توان گفت که سیستم جهانی انرژی در طول سال‌های گذشته با بزنگاه‌های مهمی مواجه بوده است که با وجود تمامی این بحران‌ها، آشفتگی بزرگی در بازار انرژی جهان ایجاد کرده‌اند، اما همه آنها در مقابل وقایع سال گذشته رنگ می‌بازند. مهمتر از همه اینکه همه‌گیری‌ای که سال گذشته جهان را گرفت یک تراژدی انسانی بود.
بنا بر گزارش‌ها تا ابتدای ماه آگوست سال جاری (۱۰مرداد تا ۹شهریور ۱۴۰۰) میلادی بیش از چهار میلیون نفر از مردم جهان بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست داده‌اند. البته به زعم کارشناسان خبره این حوزه، عدد واقعی احتمالا بسیار بالاتر است و هنوز هم افزایش می‌یابد.
همه‌گیری کرونا خسارات اقتصادی زیادی نیز ایجاد کرده است: طبق تخمین‌ها تولید ناخالص داخلی جهانی بیش از ۳.۵درصد کاهش داشته است که بزرگترین رکود اقتصاد جهانی از زمان رکود بزرگ است. برآوردهای صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که حدود ۱۰۰ میلیون نفر در جهان به جمعیت فقرا اضافه شده است و انتظار می‌رود تبعات اقتصادی، بالاخص در اقتصادهای فقیر و کمترتوسعه‌یافته جهان برای سال‌های بسیاری پس از به کنترل درآمدن ویروس همچنان باقی بماند.
برای بخش انرژی نیز ترکیب همه‌گیری کرونا به همراه تلاش‌ها برای بهبود اوضاع، تحولات و نتایجی را به همراه داشته که در تاریخ مدرن بی‌سابقه بوده است و تمامی اینها در حالی رخ داده که درخواست‌های سیاسی و اجتماعی برای انتقال سریع‌تر به سیستم انرژی عاری از انتشار کربن و بدون نفت ، گاز و ذغال سنگ افزایش یافته است.
بد نیست به این موضوع مهم اشاره کنیم که واقعیت این است که تقاضا برای انرژی جهان حدود ۴.۵درصد و انتشار کربن بر اثر استفاده از انرژی ۶.۳درصد کاهش داشته است. این کاهش‌ها بر اساس استانداردهای تاریخی بسیار بزرگ و از جنگ جهانی دوم بی‌سابــقه بـــوده است. متوسط کربن منتشر‌شده به ازای هر واحد مصرف انرژی ۱.۸درصد کاهش یافته است.
کاهش انتشار کربن در سال گذشته به‌روشنی بر اثر کاهش چشمگیر تولید و فعالیت‌های اقتصادی رخ داده است. نکته قابل توجه این است که حتی با وجود کنترل سقوط در فعالیت‌های اقتصادی، کاهش در تقاضای جهانی دو برابر کاهش پیش‌بینی شده است.
تخمین‌ها نشان می‌دهند تقاضای نفت در سال گذشته با ۹.۳درصد کاهش ( معادل ۹.۱ میلیون بشکه در روز) کاهش داشته، که در تاریخ بی‌سابقه است و بسیار بزرگتر از کاهش در سایر اجزای تقاضاست؛ به طوری که سه‌چهارم کاهش مصرف انرژی در سال گذشته مربوط به کاهش تقاضای بوده است. این عامل همچنین فاکتور کلیدی در کاهش ضریب انتشار کربن بر اثر استفاده از انرژی بوده است.
تعطیلی‌های سال گذشته سبب شد تا تقاضای نفت به روشی کاملا متفاوت از رکودهای اقتصادی گذشته کاهش پیدا کند و آن هم خرد شدن تقاضای مربوط به حمل‌ونقل بود. با زمین‌گیر شدن هواپیمـــا در بسیاری از نقاط جهـــان تقاضا برای سوخت جت و نفت سفید حدود ۴۰ درصد (معادل ۳.۲ میلیون بشکه در روز) کاهش داشته است. تقاضا برای گازوئیل نیز به دنبال کاهش حمل‌ونقل جاده‌ای حدود ۱۳درصد کاهش داشته است.
با این حال تقاضا برای محصولات مرتبط با بخش پتروشیمی نیز به علت تقاضای بالای وسایل حفاظت بهداشتی شخصی و سایر لوازم پزشکی و بهداشتی با تغییر زیادی همراه نبوده است. تقاضای گاز طبیعی نیز نسبت به نفت مقاومت بیشتری داشته و حدود ۲.۳درصد کاهش داشته است.
مصرف در اکثر نقاط کاهش داشته است به غیر از کشور چین که تقاضای گاز آن در سال گذشته ۷درصد افزایش داشته است.
اما باید گفت که با وجود کاهش در تقاضای کل انرژی، تولید انرژی تجدیدپذیرها مشتمل بر بادی، خورشیدی، انرژی زیستی، زمین‌گرمایی رکورد زده و بیشترین افزایش تاریخی خود را به ثبت رسانده که با افزایش بسیار بالا در تولید انرژی بادی و خورشیدی همراه بوده است.
در طول پنج سال گذشته تولید انرژی‌های تجدید‌پذیر حدود ۶۰درصد از افزایش تولید جهانی انرژی را به خود اختصاص داده است. با وجود این، با توجه به اینکه کاهش در تقاضای انرژی و شدت کربن عمدتا بر اثر کاهش نفت بوده است، که به این معناست که با برداشته شدن محدودیت‌های کرونایی و بهبود فعالیت‌های اقتصادی ممکن است کاهش در انتشار کربن سال گذشته مجددا بازگردد.
در این باره می‌توان گفت که در طول سال گذشته تولید نفت حدودا ۶.۶ میلیون بشکه در روز کاهش داشته که بیشترین کاهش تولید نفت جهان پس از جنگ است. رخدادهای نفتی سال گذشته را می‌توان به سه قسمت تقسیم کرد، از ماه دسامبر ۲۰۱۹ (۱۰آذر ۱۳۹۸) تا آوریل ۲۰۲۰ (۱۳فروردین ۱۳۹۹) دوره‌ای است که تقاضای نفت به معنای واقعی سقوط کرد؛ به طوری که در ماه آوریل (۱۳فرودین تا ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۹) ۲۰ میلیون بشکه در روز نسبت به پیش از کرونا کمتر بوده است.
اما پاسخ عرضه به این کاهش ناامیدکننده بود و نتایج خوبی نداشته است. نشست اوپک‌پلاس بدون توافق به پایان رسید و عرضه برای مدتی به دنبال در گرفتن جنگ قیمتی افزایش یافت. قیمت‌ها نیز واکنش نشان دادند. نفت برنت در ماه آوریل به کمتر از ۲۰ دلار رسید و بازار نفت برای نخستین بار شاهد منفی شدن قیمت شاخص نفتی وست‌تگزاس اینترمدیت بود.
اما در فاز دوم در فاصله زمانی ماه‌های آوریل تا آگوست ۲۰۲۰ (۱۳فروردین تا ۱۰مرداد ۱۳۹۹)، بازار نفت شاهد پاسخ از سمت عرضه بود؛ به طوری که اوپک‌پلاس توافق کرد تولید را به ۹.۷میلیون بشکه در روز کاهش دهد. تولید نفت شیل نیز حدود ۲ میلیون بشکه در روز کاهش یافت. سرعت واکنشی که بهار گذشته در صنعت نفت آمریکا دیده شد بسیار سریع تر از کاهش عادی بود و تا حد زیادی به وسیله بستن چاه‌های نفت صورت گرفت.
ترکیب کاهش عرضه نفت شیل با کاهش در عرضه متداول نفت سبب شد تولید نفت آمریکای شمالی در فاصله ماه‌های مارس و می حدود چهارمیلیون بشکه در روز کاهش یابد که تقریبا دو برابر کاهش روسیه است. اما با کاهش محدودیت‌ها در آسیا و سپس در آمریکا و اروپا تقاضا تا حدی بهبود یافت و سبب شد تولید و مصرف به هم نزدیکتر شوند.
از ماه آگوست تا پایان سال ۲۰۲۰ و سپس از ابتدای ۲۰۲۱ تا شروع تابستان بازار نفت در فاز متفاوتی قرار گرفت. با وجود آنکه انتشار موج دوم و سوم کووید ۱۹ بهبود اقتصاد را کند کرد، اما تقاضا همچنان روند افزایشی را حفظ کرد. برخی از واکنش های سمت عرضه از سوی اوپک پلاس و شیل برداشته شد، ولی ادامه محدودیت های عرضه از سوی اوپک پلاس به این معناست که بازار به سمت کسری رفت و ذخایر شروع به عادی شدن کرده‌اند.
بدیهی است تا آخر سال نزدیک به نیمی از ذخایر مازادی که در طول نیمه نخست سال انباشته شده بود، آزاد شد و قیمت‌ها به بشکه‌ای در ابتدا به ۵۰ و سپس بالاتر از ۷۰ دلار نیز رسید.
در کلام آخر می‌توان گفت که تجربیات سال گذشته و نیز ماه‌های ابتدایی سال جاری میلادی نشان می‌دهد که اوپک‌پلاس در جبران شوک‌های موقتی و کوتاه‌مدت بازار تواناست، ولی توانایی این کارتل نفتی برای جبران کاهش پایدار و رو به رشد تقاضای نفت در آینده به روشنی مشخص نیست.
در این مورد ممکن است هر کدام از اعضای اوپک نگران حفاظت و افزایش سهم بازار خود باشند و انگیزه کمتری برای پایداری بازار داشته باشند. در این صورت می‌توان گفت که تا پایداری کرونا در کشورهای جهان و نقش اثرگذار آن بر تولید و مصرف انرژی، شاهد نابسامانی بازار و تغییرات قیمتی در سال جاری میلادی و نیز پس از آن خواهیم بود. این میزان تغییرات می‌تواند قیمت هر بشکه نفت خام را بین ۶۵ تا ۷۵ دلار در هر بشکه رقم بزند.
