هادی آخوندی نعمت آباد؛ کارشناس بین‌الملل
مذاکرات رسمی میان ایران و ایالات متحده که با هدف کاهش تنش‌های هسته‌ای و دستیابی به گشایش‌هایی در حوزه تحریم‌ها با وساطت عمان آغاز شده، بار دیگر توجه منطقه و جهان را به خود جلب کرده است.
این گفت‌وگوها، نه‌تنها بر آینده تعامل تهران و واشنگتن تاثیرگذارند، بلکه تاثیرات عمیق‌تری بر مناسبات تهران و ریاض نیز خواهند داشت. این دو کشور در حالی مسیر تنش‌زدایی را دنبال می‌کنند که عربستان سعودی به دقت روند مذاکرات عمان را زیرنظر دارد و آن را در معادلات امنیتی، دیپلماتیک و حتی اقتصادی خود لحاظ می‌کند. صرف نظر از حواشی رسانه ای این روزها؛ یادداشت زیر با نگاهی واقع‌گرایانه، به بررسی تاثیر متقابل مذاکرات ایران و امریکا بر روند تنش‌زدایی میان ایران و عربستان می‌پردازد، به‌ویژه در سایه تحولات میدانی و دیپلماتیک اخیر در غزه، لبنان، سوریه و یمن.
پیشرفت مذاکرات ایران و آمریکا، مسیر جدیدی پیش روی عربستان
در روابط بین‌الملل، واقع‌گرایی بر این فرض استوار است که کشورها بر اساس منافع ملی خود -عمدتا امنیت و بقا- تصمیم می‌گیرند. از این منظر، دیپلماسی ابزاری عقلانی برای مدیریت رقابت و مهار تهدیدهاست. برای ایران و امریکا، گفت‌وگو از دل اعتماد متقابل برنخاسته، بلکه از دل اجبار شکل گرفته است.
اما همین ضرورت، زمینه‌ای ایجاد می‌کند برای بازتعریف روابط ایران با کشورهای منطقه، از جمله عربستان سعودی که طی سال‌های گذشته وارد مسیر تقابلی شده بود. در چنین فضایی، پیشرفت در مذاکرات میان ایران و امریکا می‌تواند عربستان را مطمئن‌تر کند که تعامل با ایران هزینه سیاسی یا امنیتی برایش نخواهد داشت، به همین دلیل، احتمال بیشتری دارد که ریاض مسیر تنش‌زدایی با تهران را ادامه دهد. سعودی‌ها به‌ویژه در فضای پس از میانجیگری چین در ۲۰۲۳، همزمان با رصد رفتار امریکا در قبال ایران، به دنبال تنوع‌بخشی به سازوکارهای امنیتی و کاهش وابستگی به کنش یک‌جانبه واشنگتن هستند.
توازن جدید
تحولات اخیر در محور مقاومت، از غزه تا لبنان، در عمل به تنظیم مجدد محاسبات عربستان کمک کرده است. جنگ غزه در سال ۲۰۲۳، با توان‌افزایی حماس و حمایت غیرمستقیم ایران، بار دیگر حساسیت‌های امنیتی عربستان را برانگیخت، اما این‌بار نه از سر تهدید، بلکه از سر ضرورت توازن. در لبنان، حزب‌الله پس از شهادت چند فرمانده ارشد خود، همچنان با حفظ موضع بازدارنده، از درگیری مستقیم با اسراییل اجتناب می‌کند. همین مدل رفتاری – حفظ وزن میدانی بدون درگیری گسترده- می‌تواند برای عربستان در مسیر همکاری با ایران الگویی قابل بررسی باشد.
در سوریه نیز ایران عملا نفوذ خود را از دست داده و روابط سیاسی میان دو کشور تقریبا متوقف شده، موضوعی که بیش از پیش باعث کاهش نگرانی عربستان از نفوذ منطقه‌ای بی‌مهار تهران شده است. در یمن – جایی که پیش‌تر یکی از کانون‌های اصلی تقابل ایران و عربستان بود – اکنون گفت‌وگوهای منطقه‌ای هرچند شکننده، اما باثبات‌تر از گذشته شده‌اند. حتی با وجود نقش‌آفرینی نظامی امریکا، سعودی‌ها تمایل بیشتری به حفظ آتش‌بس و مسیر دیپلماتیک دارند. مسیری که با نرم شدن مواضع ایران در سایه مذاکرات عمان می‌تواند پایدارتر شود.
فرصت‌های تازه
عربستان سعودی در حال بازتعریف نقش خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای مستقل از ساختار سنتی ائتلاف با آمریکاست. برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ که نیازمند فضای آرام برای جذب سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی است، به روشنی با کاهش تنش با ایران همخوانی دارد.
در چنین شرایطی، ریاض به این درک رسیده که تداوم رویارویی با ایران، به‌ویژه در شرایطی که امریکا دیگر تمایل یا توان مداخله مستقیم و پرهزینه نظامی را مانند گذشته ندارد، ممکن است ثبات داخلی و منطقه‌ای را به خطر اندازد. کاهش تنش میان تهران و واشنگتن می‌تواند به‌طور غیرمستقیم اعتماد عربستان را برای حفظ و حتی گسترش همکاری با ایران افزایش بدهد، در حوزه‌هایی همچون امنیت مرزی، مدیریت قیمت نفت و نقش‌آفرینی در بحران‌های منطقه‌ای.
گام‌های تازه ایران و عربستان برای نظم جدید منطقه‌ای
تحولات روزهای اخیر موید این مسیر تازه است. سفر هیات بلندپایه امنیتی عربستان به تهران و دیدار با مقام رهبری، بعد از سال‌ها تنش اتفاقی کم‌سابقه در روابط دو کشور بوده است. همزمان، پیام حمایتی منسوب به ولیعهد عربستان از موضع ایران در برابر اقدامات اسراییل در شبکه ایکس (توییتر سابق) نشان‌دهنده نوعی همدلی تاکتیکی و آغاز تفاهمی استراتژیک بود.این پیام‌ها، اگر در بستر مذاکرات ایران و امریکا به گشایش‌هایی ملموس منجر شوند، می‌توانند راه را برای تثبیت یک معماری امنیتی تازه در منطقه باز کنند، معماری که در آن، ایران و عربستان به‌جای بازی صفر و یک، به سمت بازی مبتنی بر توازن و بازدارندگی متقابل حرکت کنند.
افزایش شانس در ثبات مناسبات ایران و عربستان
مذاکرات ایران و امریکا در عمان، هر چند محدود و گام‌به‌گام، اما فرصتی تاریخی برای اثرگذاری بر معادله تهران-ریاض فراهم کرده است. اگر این گفت‌وگوها منجر به کاهش تنش‌های استراتژیک تهران با غرب شود، عربستان نیز انگیزه بیشتری برای حفظ ثبات در مناسبات دوجانبه خواهد داشت. در نتیجه، دیپلماسی نه فقط میان ایران و امریکا، بلکه میان تهران و ریاض نیز وارد مرحله‌ای جدید می‌شود، مرحله‌ای که منطق منافع ملی و هزینه‌های درگیری، جایگزین رقابت فرسایشی خواهد شد.
