راهبردها و استراتژی ما در فولاد مبارکه در مرحله اول کاهش تولید ضایعات است
مجید دادجو مدیر فراوری ضایعات فرایندی فولاد مبارکه در برنامه رادیو فولاد به تشریح دستاوردهای فولاد مبارکه در حوزه ضایعات فرایندی پرداخت. ماحصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
چه میزان ضایعات فرایندی در سال گذشته در فولاد مبارکه بازیافت شد؟
ضایعات حاصل از فرایند فولاد در دو دسته ضایعات فلزی و غیرفلزی جای می‌گیرد. ضایعات فلزی بیشتر در واحد فولادسازی و واحدهای نورد سرد و نورد گرم تولید می‌شود. به فراخور خط تولید، تولید بعضی ضایعات به‌عنوان یک محصول جنبی اجتناب‌ناپذیر است. سال گذشته جمعاً حدود ۵۰۰ هزار تن ضایعات فلزی تولید شده که برخی فراوری و بازمصرف شده و برخی پس از جمع‌آوری به فروش رفته است. قسمتی نیز به دلایل محدودیت‌های زیست‌محیطی در فراوری و فروش دپو شده است.
ضایعات غیرفلزی شامل سرباره‌های کوره‌های قوس، سرباره کوره‌های پاتیلی LF، ضایعات لجن‌های فرایندی، غبارها و نرمه‌ها، ضایعات نسوزها، ضایعات صنعتی عمومی و تخصصی مثل گریس‌ها، روغن‌ها، کاغذ، کارتن، مقوا، چوب، کاتالیست‌های مستعمل و… می‌شود.
از این ضایعات کدام‌یک قابلیت بازچرخانی و استفاده مجدد دارد؟
تقریباً همه موارد قابلیت بازچرخانی دارد، ولی ضایعات فلزی از لحاظ مالی ارزشمندند و قابلیت برگشت به ابتدای خط و به‌کارگیری در فولادسازی و تولید فولاد مذاب را دارند. لیکن فراوری‌های اولیه‌ای نیاز دارند تا از لحاظ اندازه و تمیز بودن، قابلیت برگشت به خط تولید را داشته باشند. برخی ضایعات قابلیت فروش دارند، مثل اسلب‌هایی که کنترل کیفیت آن‌ها را رد کرده است. این اسلب‌ها در صنایع دیگر قابل‌استفاده‌اند و به فروش می‌رسند. درخصوص برخی ضایعات فلزی به‌دلیل محدودیت‌های زیست‌محیطی مشکلاتی برای فراوری داریم و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک، با انجام برخی پروژه‌ها، فراوری آن‌ها به‌صورت محیط‌زیست‌پسندانه انجام بشود.
این فعالیت‌های گسترده با چه تعداد نیرو صورت می‌گیرد؟
حدوداً ۵۲ نفر همکاران امانی و ۱۲۵ تا ۱۵۰ نفر هم همکاران پیمانکار در این بخش فعالیت دارند.
میزان بازیافت چقدر در مقایسه با سال‌های گذشته تغییر کرده است؟
راهبردها و استراتژی ما در فولاد مبارکه در مرحله اول کاهش تولید ضایعات است و این امر بیشتر به واحدهای تولیدی برمی‌گردد. سیاست‌ها و پروژه‌ها باید به شکلی تدوین شود و فعالیت‌ها و اقدامات به نحوی تعریف شود که ضایعات کمتری تولید شود. این اولویت اول است. ما آمار تولید، فراوری و مصرف ضایعات را به‌صورت ماهیانه تهیه و مرتب رصد می‌کنیم. همکاران ما در ناحیه فولادسازی و ریخته‌گری مداوم و دیگر واحدها اقدامات خوبی در خصوص کاهش تولید ضایعات انجام داده‌اند. به‌طور مثال، ضایعات سر و ته اسلب، ضایعات ته تاندیش، ضایعات اسلب ردشده توسط کنترل کیفیت در واحد فولادسازی، در شش‌ماهه امسال نسبت به شش‌ماهه سال قبل ۱۱ درصد، ۲۵ درصد و ۲۹ درصد کاهش داشته است. درخصوص فراوری نیز ما به میزانی فراوری می‌کنیم که مصرف داشته باشیم. یکی از کلمات کلیدی ما در فرهنگ ضایعات «بازمصرف» است. ما به میزانی فراوری می‌کنیم که مطمئن باشیم مصرف می‌شود. فراوری ضایعات فلزی و دیگر ضایعات موجود را به شکلی پشتیبانی می‌کنیم که یک قدم از مصرف جلوتر باشیم؛ یعنی مقداری از ضایعات فراوری‌شده را دپو می‌کنیم تا در ماه‌های پرمصرف، بتوانیم واحدهای متقاضی را پشتیبانی کنیم.
روند فعالیت‌ها نسبت به قبل چه تغییراتی داشته و تأثیر آن بر کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بهره‌وری چگونه بوده است؟
به‌طور مستقیم با کاهش تولید ضایعات، بهره‌وری افزایش خواهد داشت. ما در این خصوص برنامه‌های دیگری را هم در پیش گرفته‌ایم. اول ضایعات را شناسایی و سپس اطلس جامعی از ضایعات تولیدی در فولاد مبارکه تهیه کردیم. فولاد مبارکه مجموعه‌ای گسترده و کامل از خطوط تولید را در خود دارد، از مرحله‌ای که سنگ و کنستانتره وارد می‌شود تا مرحله‌ای که ورق‌های رنگی و ورق‌های گالوانیزه تولید و از شرکت خارج می‌شود. به فراخور تنوع این محصولات تنوع ضایعات تولیدی هم زیاد است. اطلس جامع ضایعات برای فراوری تک‌تک این ضایعات برنامه‌ریزی دارد. چندین پروژه تعریف‌شده که بتوانیم ضایعات ارزشمندمان را فراوری کنیم و به چرخه تولید برگردانیم یا به بازار عرضه کنیم تا هم کسب درآمدی باشد و هم از آلودگی‌های زیست‌محیطی جلوگیری شود.
چالش‌های اساسی در فراوری ضایعات هزینه‌های زیاد انرژی و پیچیدگی فرایندهای گوناگون است. برای رفع این چالش‌ها چه راهکارهایی دارید؟
در دنیا راهکارهای عمومی در صنعت پسماند وجود دارد که با کاراکتر R شروع و شناخته می‌شوند. این راهکارها بازیافت Recycle، دوباره استفاده کردن Reuse؛ تعمیر Repair؛ بازیابی Recovery و… هستند. کلمه Recovery بیشتر برای بازیافت انرژی مطرح می‌شود. از لحاظ تکنولوژی کارهای خوبی در این زمینه انجام شده است. به‌عنوان مثال، حدود یک‌سوم انرژی کوره‌های قوس از طریق دمای بالای غبار از کوره خارج می‌شود. در دنیا درخصوص این موضوعات کار می‌کنند تا انرژی را بازیافت کنند. ما به این موضوعات هم به‌صورت تحقیقاتی پرداخته‌ایم. موضوع بازیافت انرژی بیشتر به واحد انرژی و سیالات برمی‌گردد؛ چون حوزه‌ای تخصصی است و تقریباً موضوع نوپایی در دنیا محسوب می‌شود.
فولاد مبارکه از چه فرایندها و فناوری‌هایی برای بهبود فعالیت‌های این حوزه استفاده می‌کند؟
خوشبختانه در ساختار اولیه فولاد مبارکه موضوع بازیافت دیده شده است. در طرح اولیه کوره‌های قوس الکتریکی فولادسازی رژیم شارژ ۲۰-۸۰ در نظر گرفته شده، یعنی ۸۰ درصد DRI و ۲۰ درصد قراضه فلزی؛ بنابراین مفهوم بازیافت در این طراحی دیده شده و درصد زیادی از قراضه‌های فلزی تولیدی خود را دوباره از طریق کوره‌های قوس مصرف می‌کنیم. تولید مذاب از روش EAF یا کوره‌های قوس الکتریکی صنعتی که ما در شرکت فولاد مبارکه از آن استفاده می‌کنیم بر مفهوم تولید گندله، تولید آهن اسفنجی و ذوب از طریق EAF پایه‌گذاری شده و دلیل این امر آن است که ما از نعمت گاز و معادن سنگ‌آهن برخورداریم. برخی کشورها از این نعمت کمتر برخوردارند و رژیم شارژ آن‌ها بر مبنای طراحی کوره‌هایی است که صددرصد قراضه مصرف کنند و طبیعتاً به این سمت پیش می‌روند که قراضه دنیا را بخرند و فراوری کنند و صددرصد تولیدشان بر مبنای قراضه است؛ ولی کوره‌های ما ۸۰ درصد آهن اسفنجی شارژ می‌شود و وابستگی کمتری به قراضه فلزی داریم.
در راستای تولید فولاد سبز، فراوری ضایعات فرایندی چقدر می‌تواند بر کاهش آلایندگی‌های زیست‌محیطی مؤثر باشد؟
اساساً فولاد به دو سبک در دنیا تولید می‌شود؛ تولید فولاد از طریق کوره بلند مشابه چیزی که در ذوب‌آهن است. دسته دوم تولید از طریق آهن اسفنجی و ذوب و تولید فولاد در کوره‌های قوس الکتریکی مشابه فولاد مبارکه. در ایران، برعکس بیشتر کشورهای دنیا، روش آهن اسفنجی گسترده‌تر و قالب‌تر است ، حدود ۶۷ درصد تولید فولاد دنیا از طریق کوره بلند و کانورتور انجام می‌شود و ۳۰ درصد از طریق کوره‌های قوس. نکته‌ای که وجود دارد این است که بر اساس تحقیقات انجام‌شده، نسبت تولید دی‌اکسید کربن به فولاد مذاب در روش کوره بلند نزدیک ۱.۹ و در کوره‌های قوس از روش آهن اسفنجی و کوره قوس الکتریکی ۱.۴۷ است. اگر از روش قراضه با کوره قوس الکتریکی استفاده کنیم این عدد به ۰.۶۷ می‌رسد. با مقایسه این سه عدد نقش فراوری و مصرف قراضه در کاهش آلایندگی محیط‌زیستی واضح می‌شود.
استفاده از قراضه چگونه می‌تواند ما را به فولاد سبز نزدیک‌تر کند؟
ما مفهومی داریم به نام چرخه عمر؛ یعنی اگر به سمت مصرف بیشتر قراضه برویم، نسبت به روش تولید آهن اسفنجی و EAF از عدد ۱.۴۷ به عدد ۰.۶۷ می‌رسیم که عدد مناسبی است.
چه برنامه‌ای برای سال آینده دارید؟
در سه‌چهار ماه پایانی سال، به‌دلیل محدودیت‌های انرژی، مصرف قراضه ما افزایش پیدا می‌کند و ما به‌دلیل برنامه‌ریزی برای تأمین قراضه برای کوره‌های قوس روزهای پرکاری داریم. برای سال آینده پروژه‌هایی را از الآن شروع کرده‌ایم که فراوری قراضه‌های فلزی را انجام دهیم. اقدامات لازم انجام شده است تا از اواسط سال آینده فراوری برخی از ضایعات را که ممکن است آلودگی‌های خاصی داشته باشند با روش‌های محیط‌زیست‌پسندانه انجام دهیم.
سخن آخر؟
حوزه فراوری ضایعات و پسماندها و حوزه بازچرخانی حوزه بکری است و جای کار زیادی دارد. ما از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان استقبال می‌کنیم و اکنون نیز با تعداد زیادی از این شرکت‌ها در ارتباطیم و انواع و اقسام ضایعات را در اختیارشان قرار می‌دهیم تا بتوانیم ضایعات بیشتری را به چرخه مصرف برگردانیم و ضمن ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر، به کنترل و کاهش مصرف منابع و ایجاد پایداری بیشتر کمک کنیم. بی‌شک همراهی و کمک شرکت‌های دانش‌بنیان در این مسیر سبب ایجاد منافع متقابل برای فولاد و جامعه می‌گردد و سبب مباهات و افتخار مجتمع فولاد است که می‌تواند در کنار خود صنعت‌های هم‌جوار را هم پوشش دهد و باعث ایجاد اشتغال و تولید محصولات باارزش شود.
