رمزریال در پیچ‌وخم اجرا
مهرین نظری
در حالی‌که بانک مرکزی ایران پروژه رمزریال را به‌عنوان گامی مهم در تحول دیجیتال نظام بانکی معرفی کرده، تردیدهایی جدی درباره کارکرد واقعی این رمزارز ملی و پیامدهای اجرای آن در میان کارشناسان و فعالان اقتصادی شکل گرفته است.
آغاز آزمایشی رمزریال در سکوت خبری
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نخستین فاز اجرایی رمزارز ملی موسوم به رمزریال را از تابستان ۱۴۰۱ به صورت آزمایشی آغاز کرد، آن هم با مشارکت محدود چند بانک مشخص از جمله بانک ملی و بانک ملت. با وجود اینکه این طرح می‌توانست مانند سایر پروژه‌های فناورانه با تبلیغات گسترده معرفی شود، اما بانک مرکزی ترجیح داد رمزریال را در سکوت خبری اجرا کند.
همین موضوع از همان ابتدا، گمانه‌زنی‌هایی را درباره اهداف واقعی این پروژه در فضای رسانه‌ای و اقتصادی کشور ایجاد کرد.
طبق اعلام رسمی بانک مرکزی، رمزریال همان ریال است که به صورت دیجیتال بر بستر زیرساخت‌های خاص و مبتنی بر فناوری بلاک‌چین (یا دفتر کل توزیع‌شده) تولید و عرضه می‌شود. هدف اصلی، آن‌طور که مسئولان اعلام کرده‌اند، ارتقای شفافیت تراکنش‌های مالی، افزایش کارایی نظام پرداخت و درنهایت حرکت به سوی اقتصاد هوشمند است.
شباهت رمزریال با پول دیجیتال چین و تفاوت با رمزارزهای جهانی
رمزریال برخلاف رمزارزهای متداولی چون بیت‌کوین یا اتریوم، دارای پشتوانه رسمی و ارزش ثابت است و توسط بانک مرکزی کنترل می‌شود. از این جهت، بیشتر شبیه پروژه «یوان دیجیتال» چین یا «روپیه دیجیتال» هند است تا رمزارزهای غیرمتمرکز. درواقع رمزریال، یک نمونه از CBDC یا ارز دیجیتال بانک مرکزی (Central Bank Digital Currency) محسوب می‌شود که هم‌اکنون در کشورهای متعددی در مرحله طراحی یا اجراست.
با این حال، تجربه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد اجرای موفق چنین پروژه‌هایی نیازمند زیرساخت‌های فناورانه بسیار قوی، نظام مالی شفاف، و اعتماد عمومی بالاست. سه عنصری که هنوز در اقتصاد ایران با چالش‌های جدی روبه‌روست. به‌ویژه مسأله «اعتماد» که در سال‌های اخیر با بحران‌های ارزی، تورم مزمن و محدودیت‌های بانکی تضعیف شده است.
اهداف اعلام‌شده و اهداف پنهان؟
در بیانیه‌ها و مصاحبه‌های رسمی بانک مرکزی، از رمزریال به‌عنوان ابزاری برای کاهش وابستگی به اسکناس، مقابله با پولشویی، افزایش سرعت پرداخت‌ها و حتی کمک به هدفمندی یارانه‌ها نام برده شده است. اما در تحلیل‌های منتشرشده از سوی برخی کارشناسان، اهداف مهم‌تری نیز مطرح شده که از منظر عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
یکی از این اهداف، امکان کنترل دقیق بر تراکنش‌های خرد و کلان در اقتصاد ایران است. به زبان ساده، رمزریال به بانک مرکزی این توانایی را می‌دهد که در لحظه، مسیر حرکت پول را رهگیری کند، بر زمان و مکان خرج‌کرد نظارت داشته باشد و حتی، در صورت لزوم، پول‌های دیجیتال را در قالب قراردادهای هوشمند، محدود به حوزه خاصی از مصرف کند.
این ویژگی‌ها اگرچه در ظاهر برای شفافیت اقتصادی مفیدند، اما می‌توانند با حفظ حریم خصوصی مالی شهروندان نیز در تضاد باشند.
آزمایش محدود، استقبال محدودتر
از زمان آغاز مرحله آزمایشی رمزارز ملی، تنها سه بانک وارد فاز عملیاتی رمزریال شده‌اند و تعداد کاربران واقعی آن همچنان ناچیز است. طبق اطلاعات غیررسمی منتشرشده از سوی برخی منابع بانکی، تا پایان سال ۱۴۰۲ تعداد کاربران فعال رمزریال کمتر از ۳۰ هزار نفر بوده است؛ آماری که در مقایسه با بیش از ۱۰۰ میلیون کارت بانکی فعال در کشور، رقمی بسیار ناچیز محسوب می‌شود.
علت این استقبال پایین را می‌توان در چند عامل دانست، ابهام در کارکرد رمزریال برای مردم، نبود مشوق اقتصادی، محدود بودن پذیرنده‌ها، و البته نگرانی از نظارت بیش‌ازحد بر تراکنش‌ها. بسیاری از کسب‌وکارها و حتی کاربران عادی نگران آن هستند که رمزریال در آینده به ابزاری برای مالیات‌ستانی شدید یا کنترل هوشمند خرج‌کرد روزانه تبدیل شود.
تناقض در سیاست‌گذاری، مانعی برای موفقیت
هم‌زمان با تبلیغ رمزریال، نهادهای مختلف در ایران برخوردی دوگانه با فناوری‌های مشابه دارند. در حالی‌که بانک مرکزی در حال توسعه رمزارز ملی است، هنوز وضعیت قانونی رمزارزهای متداول مثل بیت‌کوین، اتریوم و… در ایران کاملاً نامشخص است. معاملات آنها در برخی موارد ممنوع و در برخی دیگر آزاد اعلام می‌شود و هیچ قانون مدونی برای صرافی‌های رمزارزی وجود ندارد.
همین سردرگمی سیاست‌گذاری، زمینه‌ساز بی‌اعتمادی کاربران به رمزریال نیز شده است. بسیاری می‌پرسند اگر قرار است رمزریال راهی به سوی آینده باشد، چرا در حال حاضر با نگاه امنیتی و کنترلی به فناوری‌های مشابه برخورد می‌شود؟ آیا هدف از رمزریال، ارائه یک ابزار رقابتی در اقتصاد دیجیتال است یا صرفاً تلاشی برای حفظ انحصار؟
موفقیت یا شکست آرام؟
اکنون و پس از دو سال از آغاز پروژه، رمزریال همچنان در مرحله‌ای محدود و غیرعمومی قرار دارد. هیچ آمار دقیقی از میزان تراکنش‌ها، تعداد پذیرندگان یا میزان هزینه‌کرد توسعه این پروژه منتشر نشده است. شفاف نبودن خود بانک مرکزی در ارائه این اطلاعات، در تضاد با شعار شفافیت مالی است که برای رمزریال مطرح شده.
برخی کارشناسان معتقدند رمزریال اگر به‌درستی توسعه یابد، می‌تواند در شرایط تحریم و محدودیت‌های نقل‌وانتقال بین‌المللی، به ابزاری کارآمد برای اقتصاد داخلی تبدیل شود.
اما تحقق این هدف نیازمند اصلاحات بنیادین در سیاست‌گذاری، اعتمادسازی عمومی، شفافیت رسانه‌ای و به‌ویژه، رفع نگاه کنترلی صرف به ابزارهای مالی دیجیتال است.
در غیر این صورت، این پروژه به سرنوشت بسیاری از پروژه‌های پرهیاهوی فناورانه دچار خواهد شد، سرمایه‌گذاری سنگین، تبلیغات غیرواقعی، خروجی کم، و در نهایت فراموشی تدریجی.
