سکینه مهرائی
در گستره‌ای که خورشید بیشتر روزهای سال بی‌امان می‌تابد، و اکنون هم با آغاز فصل سرما هنوز گرمای مصرف انرژی فروکش نکرده، خاورمیانه و شمال آفریقا وارد مرحله‌ای تازه از تاریخ برق شده‌اند.
تازه‌ترین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) پرده از واقعیتی می‌بردارد که سیاست‌گذاران منطقه را شوکه کرده است: مصرف برق در خاورمیانه سه برابر شده و حتی در زمستان، منحنی مصرف پایین نخواهد آمد.
به گزارش عصراقتصاد، فاتح بیرول، رئیس آژانس، این پدیده را «انفجار خاموش انرژی» نامیده است – انفجاری که نه از گرم‌خانه تابستانی، بلکه از عطش سرمایش، آب‌شیرین‌کن‌ها و صنعت دیجیتال منشأ می‌گیرد. بر اساس پیش‌بینی IEA، تا سال ۲۰۳۵ مصرف برق منطقه بیش از ۵۰ درصد دیگر افزایش خواهد یافت، یعنی معادل مصرف فعلی آلمان و اسپانیا با هم.
هوای گرم، رشد جمعیت، و کم‌آبی مزمن، چهره انرژی خاورمیانه را دگرگون کرده‌اند. حدود ۴۰ درصد افزایش مصرف برق طی دهه آینده صرف سرمایش و شیرین‌سازی آب خواهد شد. میلیون‌ها واحد تهویه مطبوع خانگی و صنعتی، موتورهای عظیم آب‌شیرین‌کن‌ها و دستگاه‌های هوشمند خانگی، برق را از کالای روزمره به کالای حیاتی بدل کرده‌اند.
اما برخلاف تصور عمومی، زمستان نیز آرام نیست. کارشناسان IEA می‌گویند مصرف برق زمستانی در امارات و قطر اکنون فقط هشت درصد کمتر از تابستان است؛ چرا که استفاده از سیستم‌های گرمایشی برقی، تداوم فعالیت کارخانه‌ها و مراکز داده، الگوی مصرف را به چرخه‌ای سال‌پوش تبدیل کرده است. در واقع، در منطقه‌ای که روزگاری برق تنها ابزار مقابله با گرما بود، امروز برق نخستین عامل پایداری زندگی شهری و صنعتی در سرمای نیمه‌گرم شده است.
دگرگونی در الگوی تولید
نفت هنوز ستون اصلی تولید برق در اغلب کشورهای منطقه است، اما این ستون در حال ترک برداشتن است. بر اساس گزارش آژانس، در ترکیب فعلی بیش از ۹۰ درصد برق منطقه از نفت و گاز تأمین می‌شود؛ با این حال، تا سال ۲۰۳۵ سهم نفت تنها به پنج درصد کاهش خواهد یافت و گاز طبیعی نیمی از رشد مصرف برق را پوشش می‌دهد .
عربستان و عراق با سرعت در حال جایگزینی نیروگاه‌های نفت‌سوز با سیکل‌های ترکیبی گازی‌اند. هدف نه فقط آزادسازی نفت برای صادرات، بلکه کاهش هزینه‌های داخلی و آلودگی زیست‌محیطی است. حسن عباس‌زاده، معاون وزیر نفت ایران نیز در گفت‌وگو با افق و اقتصاد تأکید می‌کند: «سرمایه‌گذاری گازی خاورمیانه در دهه جاری چهره صنعت برق را تغییر خواهد داد. برق دیگر محصول پالایشگاه نیست؛ محصول سیاست است.»
تحول بزرگ دیگر، خیز تجدیدپذیرهاست. طبق پیش‌بینی، توان خورشیدی منطقه تا سال ۲۰۳۵ ده برابر می‌شود و سهم انرژی پاک در سبد تولید برق به حدود یک‌چهارم کل ظرفیت می‌رسد. از پارک خورشیدی نیوم در عربستان تا پروژه نور در مراکش، بیابان‌های خشک در حال تبدیل شدن به میدان‌های روشن فناوری انرژی هستند.
در ایران نیز طرح‌های وسیع انرژی خورشیدی در کرمان و یزد آغاز شده‌اند و به گفته عباس‌زاده، ظرف سه سال آینده کشور به صادرکننده تجهیزات فتوولتائیک بدل خواهد شد. این تغییر، خاورمیانه را از صادرکننده نفت خام به صادرکننده برق پاک نزدیک می‌کند.
بازگشت فناوری سخت؛ اتم به میدان می‌آید
انرژی هسته‌ای نیز در این نقشه جدید جای خاصی دارد. امارات با نیروگاه «برکه» مسیر را گشوده، مصر با کمک روسیه نخستین راکتور خود را وارد مدار کرده و ایران با توسعه بوشهر ۲، رویای اتصال بی‌وقفه برق ملی به شبکه‌های منطقه‌ای را دنبال می‌کند. برآورد آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد ظرفیت هسته‌ای منطقه تا سال ۲۰۳۵ دست‌کم سه برابر خواهد شد.
با آغاز فصل سرما، خاورمیانه همچنان در تب مصرف برق می‌سوزد؛ صنعتی‌سازی، مراکز داده و گرمایش برقی، زمستان منطقه را به فصل جدید بحران انرژی بدل کرده‌اند
به این ترتیب، برق در خاورمیانه دیگر تابع فصل نیست؛ تابع سیاست و فناوری است. سرمای نیمه‌زمستانی مانع رشد مصرف نشده، بلکه الگوی مصرف را از رفاهی به صنعتی تغییر داده است. صنایع فولاد و پتروشیمی شبانه‌روز کار می‌کنند، مراکز داده در دبی و ریاض برق را مانند اکسیژن می‌بلعند، و سیاست‌گذاران از حالا باید برای تابستانی انرژی‌بر در زمستان فکر کنند.
بر اساس محاسبات IEA، طی یک دهه آینده منطقه به ۳۰۰ گیگاوات ظرفیت جدید تولید نیاز دارد؛ معادل سه برابر کل توان فعلی عربستان سعودی. دولت‌ها ناگزیرند شبکه‌های هوشمند، باتری‌های ذخیره برق و طرح‌های انتقال بین‌مرزی را توسعه دهند؛ مسیری که هم اقتصادی است و هم ژئوپلیتیکی.
فاتح بیرول در جمع‌بندی گزارش خود عبارتی تأمل‌برانگیز گفته است: «برق دیگر ابزار توسعه نیست، ابزار بقاست.» این جمله برای خاورمیانه معنایی دو‌گانه دارد؛ برق حالا محور سیاست، اقتصاد و حتی دیپلماسی است. هر نیروگاه جدید در منطقه معادل یک پایگاه نفوذ است و هر خط انتقال، یک مرز تازه در نقشه قدرت.
با ادامه زمستان، روشنایی مصرف خاموش نمی‌شود؛ تنها شکلش تغییر می‌کند — از سرمایش به گرمایش، از رفاه به حکمرانی. خاورمیانه و شمال آفریقا در آستانه بزرگ‌ترین چرخش انرژی قرن ایستاده‌اند؛ جایی که برق نه فقط نیروی فیزیکی، بلکه نشانه قدرت ملی است.
