ساخت داخل در طوفان های ارزی، بانکی و گمرکی!

فرزین سوادکوهی

صنعت نفت ایران با وجود پتانسیل عظیم، همچنان در گرداب وابستگی به تجهیزات وارداتی گرفتار است. چشم‌انداز داخلی‌سازی این صنعت، از موانع بی‌پایان گرفته تا فرصت‌های طلایی، مسیری پرپیچ‌وخم باقی مانده و برخی تصمیمات، رؤیای خودکفایی را به افسانه‌ای بعید تبدیل کرده است!

به گزارش عصر اقتصاد؛ موضوع پافشاری مسئولان برای ساخت داخل در صنایع حوزه انرژی همواره مبحثی پرمناقشه بوده است‌. مشکل سر این است که صنعت نفت ایران، به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد کشور، همواره نقشی کلیدی در توسعه صنعتی و اقتصادی ایفا کرده است.

ولی با این وجود، روند داخلی‌سازی تجهیزات این صنعت به تناسب ظرفیت‌های بالقوه کشور رشد نکرده و همچنان با موانعی مواجه است که رفع آن‌ها نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت جدی است اما در سال های اخیر همه ادعاها برای برداشتن این موانع در حد همان ادعا باقی مانده است.

جالب است که بدانیم پیشینه صنعتی شدن ایران به صنعت نفت بازمی‌گردد، اما تا قبل از سال ۵۷، این صنعت به دلیل وابستگی راهبردی آن به آمریکا و انگلستان و همچنین کمبود نیروی انسانی متخصص، تنها در حد بهره‌برداری رشد کرد و کسی چیزی از برون رفت از این وابستگی نشنید.

پس از انقلاب، اولویت‌های کشور به دلیل جنگ و نیازهای فوری مردم کاملا عوض شد و توجه به صنعت نفت تنها در حد حفظ توان تولید باقی ماند.

بعد در سال‌های پس از جنگ نیز تمرکز دولت بر بازسازی کشور باعث شد که توسعه ساخت تجهیزات صنعت نفت در اولویت نباشد و صد البته که این روحیه  همچنان در صنایع مربوط به حوزه انرژی باقی ماند‌.

خیلی از عوامل در این ماجرا تأثیرگذار بودند. مثلا می‌توان به اولویت بهره‌برداری و تولید در پروژه‌های صنعتی اشاره کرد که باعث می‌شد ساخت تجهیزات در دستور کار قرار نگیرد.

در عین حال، فاصله جغرافیایی مراکز صنعتی کشور از تأسیسات نفتی، عدم شناخت کافی از نیازهای صنعت نفت توسط تولیدکنندگان داخلی، ضعف دانش فنی و کمبود نیروی متخصص، و تمرکز سرمایه‌گذاران بر صنایعی مانند خودروسازی و صنایع نظامی، از دیگر موانع داخلی‌سازی تجهیزات نفتی در دهه‌های گذشته بودند.

مشکل بد هزینه‌های بالای تجهیزات وارداتی

با این حال، در دهه ۷۰ تحولاتی شکل گرفت که موجب شد داخلی‌سازی در صنعت نفت به طور جدی‌تری دنبال شود. یکی از مهم‌ترین این تحولات، هزینه‌های بالای تجهیزات وارداتی بود که با افزایش قیمت جهانی نفت، به شکل کاذب افزایش می‌یافت.

علاوه بر این، شرکت‌های خارجی به دلیل انحصاری بودن تولید برخی تجهیزات استراتژیک، هزینه‌های بالایی را برای تأمین قطعات یدکی و انجام تعمیرات مطالبه می‌کردند که خب صنعت نفت و حتی بقیه صنایع فعال بخش انرژی نمی توانستند از پس آن بر بیایند  و طبعا در این شرایط، سیاست‌گذاران به این نتیجه رسیدند که صنعت نفت مهم‌ترین مزیت نسبی کشور است و باید بر افزایش خودکفایی در این حوزه تمرکز شود.

بالا رفتن سطح دانش که غیر قابل انکار هم بود، توسعه زیرساخت‌های صنعتی، رشد شرکت‌های مهندسی و تولیدی، و افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه تحقیق و توسعه از دیگر عواملی بودند که به توسعه داخلی‌سازی تجهیزات صنعت نفت کمک کردند.

به موازات این تغییرات، امنیت ملی و کاهش وابستگی به خارج به عنوان یک ضرورت استراتژیک که خیلی هم شعار آن سر داده می شد  مورد توجه قرار گرفت و در نهایت، ایجاد نهادهای حمایتی مانند ستاد حمایت از ساخت داخل وزارت نفت، نقش مهمی در این مسیر ایفا کرد.

این ستاد که در سال ۱۳۷۴ تأسیس شد، با هدف شناسایی نیازهای صنعت نفت و حمایت از تولیدکنندگان داخلی تشکیل شد.

تاریخچه صنعتی‌شدن ایران به نفت گره خورده، اما موانع متعدد، رؤیای استقلال در تجهیزات را دست‌نیافتنی ساخته است

اتفاقات زیادی افتاد و مثلا می توان به   ایجاد بانک اطلاعاتی تجهیزات، حمایت از انجام تعمیرات توسط شرکت‌های داخلی، تغییر رویکرد شرکت کالای نفت تهران به سمت داخلی‌سازی، و تأسیس واحدهای خودکفایی در شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نفت اشاره کرد.

این سیاست‌ها باعث شد که خریدهای داخلی وزارت نفت به طور قابل توجهی افزایش یابد و میزان وابستگی به واردات کاهش پیدا کند.

در کنار این پیشرفت های مشاهده و حس شده  در داخلی‌سازی تجهیزات نفتی، این روند  ظرفیت‌های بالقوه خود را پیدا نکرد.

پتانسیل هایی با اما و اگر

کشور ما با بیش از یک قرن سابقه در صنعت نفت، منابع عظیم هیدروکربوری، نیروی انسانی متخصص، و ظرفیت بالای تولیدی، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از قطب‌های تولید تجهیزات نفتی را داشت و هنوز هم دارد.

برای تحقق این هدف اما باید برنامه‌ریزی دقیق‌تری صورت می گرفت و می بایست متولیان امر به شکلی ملموس همت لازم را به خرج می‌دادند.

مثلا هنوز هم باید به تصمیم سازان اصلی کشور  تاکید کرد یکی از مهم‌ترین کارها، ادغام داخلی‌سازی تجهیزات در فرآیند اجرای پروژه‌های نفتی است.

برای این منظور، باید کارشناسان توسعه ساخت داخل در مراحل اولیه طراحی پروژه‌ها حضور داشته باشند تا تأمین تجهیزات از تولیدکنندگان داخلی از همان ابتدا در دستور کار قرار گیرد.

درعین حال، اسناد مناقصات و قراردادهای پروژه‌های نفتی باید به شکلی  تنظیم شوند که پیمانکاران ملزم به استفاده از تجهیزات داخلی شوند.یعنی این باید بصورت یک قاعده کلی تلقی شود که همه ملزم به اجرای آن باشند.

اضافه بر این موضوع، باید تدابیری اتخاذ شود که از واردات بی‌رویه تجهیزات خارجی جلوگیری کند و حمایت از تولیدکنندگان داخلی به صورت جدی‌تری دنبال شود. اتفاقی که در سال های اخیر کمتر آن را شاهد بوده ایم.

در کنار آن، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، انتقال فناوری، و آموزش نیروی انسانی متخصص نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا صنعت نفت کشور بتواند به استقلال کامل در تأمین تجهیزات مورد نیاز خود دست یابد.

در حال حاضر بخش قابل توجهی از مواد اولیه ساخت تجهیزات صنعت نفت وارداتی است. به تعبیر کارشناسان در این شرایط تحریم، سازنده داخلی اقدام به ثبت سفارش و واردات ماشین‌آلات، مواد اولیه و قطعات اولیه می‌کند، کالا پس از سه هفته خریده و از مسیری پیچیده وارد گمرک ایران می‌شود، اما دو سال در گمرک خودمان می‌ماند.

این قوانین گمرکی اجازه نمی‌دهد که ماشین‌آلات و قطعات نیمه ساخته و مواد اولیه ترخیص شود و به تولیدکننده برسد. در این‌باره لازم است که دولت به سازنده داخلی اعتماد کند. البته می‌تواند ضمانتنامه از تولید‌کننده بگیرد، اما اجازه دهد که این کالا‌ها و مواد اولیه تبدیل به ارزش افزوده برای کشور شود.

ضعف سیاست‌گذاری، قوانین دست‌وپاگیر، و نوسانات ارز، مانعی بزرگ بر سر راه تولیدکنندگان داخلی است در حالی که داخلی‌سازی تجهیزات، نه فقط استقلال بلکه ارزآوری و افزایش توان چانه‌زنی ایران را تضمین می‌کند

با توجه به اینکه صنعت نفت ایران همچنان یکی از اهداف اصلی تحریم‌های خارجی است، افزایش خودکفایی در این بخش اهمیت دوچندانی دارد.

با این حال سوابق خوبی در این زمینه وجود ندارد ولی سیاست‌های گذشته نشان داده که امکان دستیابی به استقلال در تأمین تجهیزات نفتی وجود دارد و با برنامه‌ریزی صحیح، می‌توان وابستگی به خارج را به حداقل رساند.

کافیست به روابط  دیگری که در این زمینه حاکم است نیز نگاهی بیاندازیم. با نگاهی به میزان پرداخت تسهیلات بانک‌ها به تولیدکنندگان در سال های گذشته می‌توان دریافت که این بخش با وجود نیازشان به گردش مالی، اما کمتر از چند درصد تسهیلات بانکی را دریافت کرده اند،که این هیچ خوب نیست. بخش تولیدی دریافت کننده این تسهیلات نیز اغلب بخش تولیدی برگزیده و خصولتی‌ها بوده‌اند.متاسفانه این قاعده بر ماجرای استفاده از تجهیزات ساخت داخل صنعت نفت حاکم است و گویی آنقدر قدرت دارد که اهرم های بازدارنده نمی تواند آن را کنار بزند.

سهم تولید کنندگان داخلی باید داده شود

 در این میان تلاطم نرخ ارز نیز یکی دیگر از مشکلات بنگاه‌های تولیدی از جمله سازندگان تجهیزات نفتی است و این در حالیست که مشکل دیگر نبود حمایت‌های صادراتی از سازندگان داخلی تجهیزات است. باید برای افزایش صادرات تجهیزات نفتی از این بخش سازنده، حمایت‌های اعتباری شود. دولت باید تضمین‌های لازم را در این زمینه انجام دهد تا این بخش برای کشور ارزآوری داشته باشد. در همین حال به‌دلیل مسائل بین‌المللی استاندارد API به ایران تعلق نمی‌گیرد و لازم است که در این زمینه کار شود.

مضافا بر همه این مسائل توان تولید تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت از میزان کم سال های گذشته  رشد خوبی داشته است. فقط قطعات هایتک و سوپرآلیاژ‌ها در داخل ایران قابل تولید نیست. یعنی باید سهمی به همین میزان به تولیدکنندگان داخلی داد. این بخش می‌تواند ۲۰ میلیارد دلار ارزش افزوده ایجاد کند. تنها باید گام‌هایی در مسیر رفع موانع موجود برداشته شود.

رشد داخلی‌سازی تجهیزات نفتی نه تنها به امنیت اقتصادی و صنعتی کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز صادرات تجهیزات و فناوری‌های مرتبط به کشورهای منطقه و بازارهای جهانی نیز باشد.

به هر رو ، داخلی‌سازی تجهیزات صنعت نفت یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای کشور است که علاوه بر کاهش وابستگی به خارج، زمینه رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، و افزایش توان چانه‌زنی کشور در عرصه بین‌المللی را فراهم می‌کند.

با رفع موانع پیش رو و اتخاذ سیاست‌های حمایتی مؤثر، می‌توان گام‌های بلندتری در این مسیر برداشت و ایران را به یکی از پیشگامان تولید تجهیزات نفتی در منطقه تبدیل کرد.

اما بدون آنکه بخواهیم بدبین باشیم باید به یاد داشته باشیم با این دست فرمانی که برخی از تصمیم سازان در پیش گرفته اند تکیه به ساخت داخل اتکا به آرزوهای محال است.