سامانه ارز تجاری؛ نسخه جدید کنترل ارز یا تیری در تاریکی اقتصاد؟

اکرم رضائی نژاد

از امروز، سامانه جدیدی با عنوان «سامانه بازار ارز تجاری» فعالیت خود را رسما آغاز می‌کند. این سامانه، با هدف ساماندهی بازار ارز و تخصیص ارز به واردات کالاهای اساسی و ضروری، راه‌اندازی شده است. اما ماهیت و عملکرد این سامانه، از همان آغاز با ابهامات و نگرانی‌هایی همراه است که به یکی از موضوعات داغ اقتصادی کشور تبدیل شده است.

به گزارش عصراقتصاد، سامانه ارز تجاری، با هدف ایجاد شفافیت بیشتر در بازار ارز و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی طراحی شده است. طبق گفته اصغر بالسینی، سخنگوی مرکز مبادله ارز و طلای ایران صادر کننده حداقل قیمت مورد نظر خود و وارد کننده حداکثر قیمت را اعلام می‌کند. در حقیقت فروشنده اعلام می‌کند که از یک نرخ مشخص، ارز خود را ارزان‌تر نمی‌فروشد و خریدار نیز از قیمت اعلامی بالاتر، ارز مورد نیاز خود را خریداری نمی‌کند.

بنابراین، خرید و فروش‌هایی (عرضه و تقاضاهایی) که باهم فصل مشترک نزدیک‌تری دارند، منطبق می شوند و عملا «تطبیق سفارش‌ها» در جلسه معاملاتی رخ می‌دهد و متعاقب آن، تسویه پایاپای به ثمر می‌نشیند. بدین ترتیب معادل ریالی ارز خریداری شده به حساب صادر کننده واریز و ارز خریداری شده در حساب عامل وارد کننده قرار می‌گیرد.

وی افزود: براین اساس، بدیهی است که یک قیمت پایانی برای روز معاملاتی وجود دارد که میانگین وزنی تمام معاملات روز است و این قیمت، مبنای نرخ ابتدایی و آغازین برای معاملات فردا (نرخ فردایی) یا روز معاملاتی بعدی خواهد بود.

سخنگوی مرکز مبادله ایران گفت: پس از راه اندازی سامانه ارز تجاری در مرکز مبادله اتفاقی که رخ داده این است که آنچه در گذشته در قالب ارز اشخاص یا ارز توافقی تخصیص داده می‌شد، به سامانه ارز تجاری مرکز مبادله ایران منتقل شده است.

وی افزود: گروهی از صادرکنندگان و واردکنندگان که در گذشته هم از طریق ارز اشخاص چه خرید و چه فروش ارز خود را انجام می‌دادند به صورت الزامی از سوم آذر به سامانه ارز تجاری مرکز مبادله ایران منتقل شده‌اند. اما از ۲۶ آذرماه تمام صادرکنندگان و واردکنندگان غیر نیمایی ملزم هستند در سامانه ارز تجاری این مرکز اقدام به خرید و فروش ارز کنند.

بالسینی گفت: بنابراین اتفاقی که رخ داده این است که صرفا گروه‌هایی که در سمت عرضه‌کنندگان قبلا به صورت توافقی در قالب واگذاری تعهد صادراتی اقدام به رفع تعهد می‌کردند به سامانه ارز تجاری منتقل شده‌اند و کسانی هم که ارز خود را از طریق بازار توافقی یا همان اشخاص خریداری می‌کردند هم به سامانه ارز تجاری منتقل شده‌اند.

پس این که مطرح می‌شود واردکنندگان گروه موبایل از سامانه نیما به سامانه ارز تجاری منتقل شده‌اند صحیح نیست. گروه موبایل از جمله گروه‌هایی است که از بازار ارز اشخاص، ارز خود را تامین می‌کرد و اکنون صرفا به سامانه ارز تجاری منتقل شده و تغییری نسبت به قبل ایجاد نشده است.

گروه‌های مشمول مبادلات ارز تجاری

براساس جزئیات اعلام شده، گروه‌های خاصی از واردکنندگان و صادرکنندگان مشمول استفاده از سامانه ارز تجاری هستند. این گروه‌ها، عمدتاً شامل واردکنندگان کالاهای اساسی و ضروری، مواد اولیه تولید، ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز صنایع تولیدی و صادرکنندگان کالاهای مشخصی هستند.

لیست دقیق این کالاها و نحوه تعیین اولویت‌ها، هنوز به‌طور کامل شفاف نشده است و همین امر، باعث ابهام و سردرگمی بسیاری از فعالان اقتصادی شده است.

اطلاعیه بانک مرکزی در خصوص بازار یکپارچه ارز

چند روز پیش، بانک مرکزی اعلام کرد: در راستای تکمیل اقدامات انجام شده برای ایجاد و راه‌اندازی بازار ارز تجاری کشور، تاکنون علاوه بر طراحی سامانه‌های مورد نیاز، گروه‌های مختلف صادرکنندگان و واردکنندگان از طریق هماهنگی‌های انجام شده با اتاق بازرگانی ایران و وزارت صنعت، معدن و تجارت، به بازار ارز تجاری وارد شده‌اند و نسبت به انجام معامله اقدام نموده‌اند.

بر اساس آنچه که در بخشنامه شماره ۲۰۵۳۶۸/۰۳ مورخ ۲۶/۰۸/۱۴۰۳ اعلام شده است تا روز دوشنبه مورخ ۲۶/۰۹/۱۴۰۳ کلیه صادرکنندگان مشمول بند (۲) ماده (۸) آیین نامه اجرایی تبصره (۶) بند (ه) ماده (۲) مکرر قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز به‌منظور رفع تعهد صادراتی از طریق واگذاری ارز حاصل از صادرات به دیگران، ملزم هستند که ارزهای مذکور را از طریق بازار ارز تجاری مرکز مبادله ارز و طلای ایران عرضه کنند.

همچنین بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، مقرر شده سایر صادرکنندگان مشمول بند (۱) ماده (۸) آیین‌نامه مذکور شامل شرکت‌های صادرکننده محصولات پتروشیمی، پالایشی، فولادی، فلزات اساسی رنگین و فرآورده‌های نفتی، از تاریخ ۰۱/۱۱/۱۴۰۳ در چهارچوب آیین‌نامه مذکور و تصمیمات کارگروه برگشت ارز حاصل از صادرات، از طریق بانک‌ های عامل نسبت به عرضه ارز در بازار ارز تجاری مرکز مبادله ارز و طلای ایران اقدام نموده و رفع تعهد صادراتی نمایند.

همچنین حسب هماهنگی‌ با وزارتخانه‌های مرتبط و وزارت صنعت، معدن و تجارت، واردکنندگانی که دارای تخصیص معتبر با محل تأمین ارز از طریق مرکز مبادله ارز و طلا هستند، باید از تاریخ ۰۱/۱۱/۱۴۰۳ و از طریق بانک‌های عامل نسبت به خرید ارز از بازار ارز تجاری مرکز مبادله ارز و طلای ایران اقدام نمایند.

بر اساس این اطلاعیه و در راستای تسهیل تجارت خارجی کشور، توسعه بازار ارز تجاری و مدیریت بازار ارز، از روز شنبه مورخ ۲۴/۰۹/۱۴۰۳ عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان در سامانه نظام یکپارچه معاملات ارزی (نیما) می‌توانند نسبت به انجام معامله بر اساس نرخ‌های توافقی اقدام نمایند.

خاطرنشان می‌ شود هرگونه اطلاع‌رسانی در خصوص بازار ارز تجاری و شکل‌گیری و تعمیق بازار یکپارچه ارز صرفاً از طریق بانک مرکزی و پایگاه اطلاع‌رسانی این بانک به نشانی WWW.CBI.IR انجام خواهد شد.

ابهامات سامانه ارز تجاری و اظهارنظرها

اما ابهاماتی درباره این سامانه مطرح شده است که یکی از مهم‌ترین ابهامات، تعیین نرخ ارز توسط بانک مرکزی است. محمدرضا فرزین، رئیس‎ کل بانک مرکزی، تلاش بانک مرکزی برای تعیین نرخ ارز واقعی و رقابتی را مطرح کرد، اما بسیاری از کارشناسان اقتصادی، با این دیدگاه مخالفند.

محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران در این باره معتقد است که بانک مرکزی، به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کامل بازار و ریسک‌های مختلف، نمی‌تواند نرخ ارز واقعی و کارآمدی را تعیین کند. وی می‌افزاید: تصمیم‌گیری‌های بانک مرکزی بر مبنای اطلاعات ناقص و پیش‌بینی‌های غیر دقیق، به جای حذف اختلالات، به بی‌ثباتی بیشتر در بازار منجر خواهد شد.

نحوه محاسبه و تخصیص ارز به واردکنندگان نیز ابهامات زیادی دارد که در این باره نیز محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران می‌گوید: مکانیزم شفافی برای تخصیص ارز به واردکنندگان مختلف وجود ندارد و این امر، امکان رانت‌خواری و فساد را افزایش می‌دهد. ما نیاز به شفافیت بیشتر در این زمینه داریم.

در این خصوص نیز محمد آرام، معاون ارزی بانک مرکزی اظهار کرد: قیمت در سامانه ارز تجاری می‌تواند در دامنه ۳ درصد حرکت رو به بالا یا رو به پایین داشته باشد و محدودیتی برای آن وجود ندارد؛ این یک استاندارد معاملاتی است که در معاملات بین‌المللی وجود دارد.

نگرانی‌های صادرکنندگان و اظهارنظرها

اما صادرکنندگان، از تعیین نرخ ارز توسط بانک مرکزی و اجبار به فروش ارز با نرخ مصوب، شدیدا نگران هستند. آن‌ها معتقدند که این امر، سودآوری صادرات را کاهش داده و انگیزه صادرات را تضعیف می‌کند. محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران معتقد است: فروش ارز با نرخ مصوب، سودآوری صادرات را کاهش داده و انگیزه صادرات را تضعیف می‌کند.

در واقع، با توجه به نوسانات بازارهای جهانی و افزایش هزینه‌های تولید در داخل کشور، این سیاست به ضرر صادرکنندگان تمام می‌شود و ما را به سمت کاهش صادرات هل خواهد داد. وی همچنین درخواست شفافیت بیشتر در نحوه تعیین نرخ ارز و همکاری بیشتر با بخش خصوصی را مطرح کرده است.

حرکت به سمت تک نرخی شدن ارز و نظرات مختلف

سامانه ارز تجاری، به‌عنوان گامی در جهت تک‌نرخی شدن ارز معرفی شده است. محمد آرام، معاون ارزی بانک مرکزی در این باره اظهار کرده است که این سامانه، گامی اساسی در جهت ایجاد ثبات در بازار ارز و حذف رانت است. اما کارشناسان اقتصادی دیدگاه‌های مختلفی در این باره دارند. برخی معتقدند که تک‌نرخی شدن ارز در شرایط فعلی ایران، امری دشوار و پیش از آنکه شرایط لازم برای آن فراهم شود اجرایی نامناسبی است.

در هر حال سامانه ارز تجاری، در شرایط فعلی، با چالش‌ها و ابهامات بسیاری روبرو است. تعیین نرخ ارز توسط بانک مرکزی، عدم شفافیت در تخصیص ارز، و نگرانی‌های صادرکنندگان، از جمله مهم‌ترین مشکلات این سامانه هستند. برای موفقیت این سامانه، ضروری است که بانک مرکزی، با شفافیت بیشتر عمل کرده و نظارت دقیق‌تری بر عملکرد آن داشته باشد.

همچنین، لازم است که از نظرات و پیشنهادات فعالان اقتصادی استفاده شود تا این سامانه بتواند به اهداف خود دست یابد. در غیر این صورت، این سامانه می‌تواند به جای ساماندهی بازار ارز، به عامل بی‌ثباتی بیشتر و افزایش مشکلات اقتصادی منجر شود.