مهران ابراهیمیان
۴۵ سال فراز و نشیب دیپلماتیک؛ از گروگان‌گیری تا برجام و فراسوی آن! روابط ایران و آمریکا، تابلویی از تنش‌ها، مذاکرات پنهان، فرصت‌های ازدست‌رفته و چشم‌اندازهای مبهم. آیا عصر جدیدی در روابط دو کشور در حال تولد است؟
به گزارش عصر اقتصاد، اولین دور مذاکرات مسقط که عراقچی و ویتکاف در حضور وزیرخارجه عمان برای دقایقی دیدار کردند بعد از ظهر دیروز به پایان رسید تا طلوعی جدید در عرصه دیپلماسی دو کشور دیده شده و قرار هفته بعد برای ادامه مذاکرات گذاشته شود.
طبق آنچه که خبرگزاری رسمی کشورنوشته گفتگوها غیرمستقیم بین جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا بوده و طرفین راجع به موضوع رفع تحریم‌ها و بحث هسته‌ای گفتگو کرده اند.
در این گفتگوها که با وساطت عمان انجام شد، سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و استیو ویتکوف نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه، در فضایی سازنده و مبتنی بر احترام متقابل مواضع دولت‌های متبوع خود راجع به موضوعات مرتبط با برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران و رفع تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران تبادل کردند.
پس از پایان بیش از دو ساعت و نیم مذاکرات غیر مستقیم، روسای هیئت‌های نمایندگی ایران و آمریکا در هنگام ترک محل گفتگوها با حضور وزیر امور خارجه عمان دقایقی گفتگو کردند.
اسماعیل بقائی سخنگوی وزارت امور خارجه، «مجید تخت روانچی» معاون سیاسی، «کاظم غریب‌آبادی» معاون بین‌الملل و حقوقی و مذاکره کنندگان ارشد حوزه رفع تحریم‌ها، هسته‌ای و کارشناسان ذیربط همراهان عراقچی در مسقط پایتخت عمان بودند.
وزیر خارجه عمان: فضای مذاکرات ایران و آمریکا دوستانه بود
وزیر امور خارجه عمان که میزبان مذاکرات غیر مستقیم آمریکا و ایران بود، در پیامی از برگزاری این مذاکرات در فضایی دوستانه خبر داد. «بدر البوسعیدی» وزیر امور خارجه عمان در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: مفتخرم اعلام کنم که مسقط، میزبان دکتر «سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران و «استیو ویتکاف» فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا بودیم و میانجیگری کردیم تا فرآیند گفت‌وگو و مذاکرات با هدف مشترک دستیابی به یک توافق منصفانه و الزام‌آور آغاز شود.
وزیر امور خارجه عمان گفت: می‌خواهم از هر دو همکارم برای این مشارکت که در فضایی دوستانه و سازنده برای نزدیکی دیدگاه‌ها و در نهایت تحقق صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای و جهانی انجام شد، تشکر کنم.
از بیانیه الجزایر تا مذاکرات عمان؛ دیدارهای کوتاه اما سرنوشت‌ساز، روایت تلاش‌های مداوم ایران و آمریکا برای یافتن مسیر مشترک در میان تنش‌های تاریخی
او افزود: ما به همکاری خود و تلاش‌های بیشتر برای کمک به دستیابی به این هدف ادامه می‌دهیم.
در این گفت‌وگوها که در محل پیش‌بینی‌شده توسط میزبان عمانی، با استقرار نمایندگان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا در سالن‌های مجزا انجام شد، نقطه‌نظرات و پیشنهادات طرفین در مورد ۲ موضوع رفع تحریم‌ها و بحث برنامه هسته‌ای ایران از طریق وزیر امور خارجه عمان به هر یک از طرفین منتقل شد.
وزیر امور خارجه ایران پیش از آغاز این گفت‌وگوها بیان کرد: در این دیدار خیلی از مسائل اولیه و اصولی روشن خواهد شد، از جمله اگر اراده کافی در طرفین وجود داشته باشه ما در مورد جدول زمانی (گفت‌وگوها) هم تصمیم می‌گیریم ولی هنوز زود است که در این خصوص صحبت کنیم. درباره کم و کیفش هم همان است که پیشتر اعلام شده است.
روند مذاکرات خوب بود
یک عضو تیم مذاکره کننده ایرانی نیزبه ایسنا اعلام کرد که روند مذاکرات انجام شده در مجموع خوب بوده است.
یک منبع عمانی نیز به رویترزگفت که مذاکرات ایران و آمریکا با هدف کاهش تنش‌های منطقه‌ای و تبادل زندانیان انجام می‌شود.
تاریخچه روابط ایران و آمریکا
به گزارش عصر اقتصاد،روابط میان ایران و ایالات متحده آمریکا از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی) همواره دستخوش فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است. از قطع کامل روابط دیپلماتیک و بحران گروگان‌گیری سفارت آمریکا در تهران تا مذاکرات پنهانی و آشکار در دوره‌های مختلف، تاریخ روابط این دو کشور مملو از تنش‌ها، سوءتفاهم‌ها و تلاش‌های ناموفق برای ایجاد یک رابطه پایدار و مبتنی بر اعتماد بوده است.
تاریخ روابط ایران و آمریکا، از نقطه‌چین تنش‌ها تا مسیر پرپیچ و خم مذاکرات، تصویری پیچیده از شکست‌ها، فرصت‌های ازدست‌رفته و امیدواری‌های جدید است
در ادامه این گزارش به بررسی جامع تاریخچه مذاکرات ایران و آمریکا از ابتدای انقلاب اسلامی تا به امروز، شامل مذاکرات مستقیم و غیرمستقیم، نتایج و پیامدهای هر دوره، و چالش‌ها و چشم‌اندازهای پیش رو می‌پردازیم.
تماس‌های اولیه و بحران گروگان‌گیری (۱۳۵۷-۱۳۵۹)
در روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دولت موقت ایران به ریاست مهدی بازرگان تلاش‌هایی برای برقراری ارتباط با ایالات متحده انجام داد. رئیس‌جمهور جیمی کارتر در فوریه ۱۹۷۹ (بهمن ۱۳۵۷) ژنرال رابرت هایزر، یک مقام نظامی ارشد آمریکایی را به ایران فرستاد تا با ارتش ایران ارتباط برقرار کند و از وضعیت و بهترین مسیر اقدام برای ایالات متحده مطلع شود. این مأموریت با سوءظن شدید در داخل و خارج از ایران مواجه شد؛ با این حال، تلاش‌های اولیه دولت کارتر برای تعامل با دولت موقت ایران به دلیل بی‌اعتمادی متقابل و فضای انقلابی ایران به نتیجه نرسید.
در آبان ۱۳۵۸ (نوامبر ۱۹۷۹)، مهدی بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت ایران، به همراه ابراهیم یزدی وزیر خارجه و مصطفی چمران وزیر دفاع، در الجزایر با زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت ملی جیمی کارتر دیدار و گفتگو کردند. این اولین دیدار مقامات ارشد ایران پس از انقلاب با یک مقام آمریکایی بود. هدف اصلی این مذاکرات، “تفاهم درباره انقلاب ایران” و توضیح مواضع انقلاب اسلامی به آمریکایی‌ها بود. با این حال، چند روز پس از بازگشت تیم مذاکره‌کننده ایرانی به تهران، سفارت آمریکا در تهران به تسخیر دانشجویان درآمد و بحران گروگان‌گیری آغاز شد.
بحران گروگان‌گیری سفارت آمریکا به مدت ۴۴۴ روز به طول انجامید و به قطع کامل روابط دیپلماتیک میان دو کشور منجر شد. با این حال، حتی در این دوران پرتنش نیز، مذاکرات پنهانی میان ایران و آمریکا در الجزایر آغاز شد که نهایتاً به “بیانیه الجزایر” در ۱۹ ژانویه ۱۹۸۱ (۲۹ دی ۱۳۵۹) انجامید. بیانیه الجزایر شامل دو توافق اصلی بود: “اعلامیه عمومی” و “اعلامیه حل و فصل ادعاها”. بر اساس این توافق، ایالات متحده متعهد شد تا دارایی‌های مسدود شده ایران را آزاد کند و در امور داخلی ایران مداخله نکند، در مقابل ایران نیز گروگان‌های آمریکایی را آزاد کرد. بیانیه الجزایر نخستین توافق رسمی میان ایران و آمریکا پس از انقلاب اسلامی بود.
ماجرای ایران-کنترا (۱۳۶۴-۱۳۶۵)
در دوران ریاست جمهوری رونالد ریگان، در بحبوحه جنگ ایران و عراق، مذاکرات پنهانی دیگری میان ایران و آمریکا شکل گرفت که به ماجرای “ایران-کنترا” مشهور شد. هدف ظاهری این مذاکرات، آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان بود که توسط گروه‌های مرتبط با ایران نگهداری می‌شدند. پیشنهاد اولیه این طرح توسط منوچهر قربانی‌فر، دلال اسلحه ایرانی تبعیدی مطرح شد. بر اساس این طرح، قرار بود ایالات متحده به ایران اسلحه بفروشد و در مقابل، ایران برای آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان تلاش کند.
چهره‌های کلیدی آمریکایی در این مذاکرات شامل رابرت مک‌فارلین مشاور امنیت ملی، جان پویندکستر جانشین مک‌فارلین، و سرهنگ الیور نورث از شورای امنیت ملی بودند. با وجود مخالفت وزرای خارجه و دفاع آمریکا، ریگان با این طرح موافقت کرد. انگیزه اصلی ریگان، آزادی گروگان‌ها و ایجاد رابطه با “میانه‌روها” در ایران به رهبری هاشمی رفسنجانی بود.اما این موضوع جنجال های زیادی را در داخل ایران به پا کرد. ماجرای ایران-کنترا همچنین به یک رسوایی بزرگ سیاسی در آمریکا تبدیل شد و به اعتبار دولت ریگان لطمه زد.
دوران پس از جنگ سرد و اصلاحات (دهه ۱۳۷۰-۱۳۸۰)
در دهه ۱۳۷۰ (۱۹۹۰ میلادی)، گزارش‌هایی مبنی بر تماس تلفنی جورج بوش پدر با دفتر ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی منتشر شد. بر اساس خاطرات هاشمی رفسنجانی، به نظر می‌رسد فرد دیگری به جای رئیس‌جمهور شناخته شده بود و با بوش صحبت کرده بود.
با روی کار آمدن دولت اصلاحات به ریاست محمد خاتمی در ایران، انتظارات برای بهبود روابط با آمریکا افزایش یافت. خاتمی در سخنرانی خود در سازمان ملل از “گفتگوی تمدن‌ها” سخن گفت و تلاش‌هایی برای دیپلماسی فرهنگی انجام داد.حتی در ان دوران بحث راه اندازی اتاق بازرگانی مشترک ایران و آمریکا مطرح شد با این حال، این تلاش‌ها به دلیل مخالفت‌های داخلی در هر دو کشور و سیاست‌های تهاجمی دولت بوش پسر پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، به نتیجه ملموسی نرسید.
در سال ۲۰۰۳، ایران از طریق سفارت سوئیس در تهران، یک نامه فکس به آمریکا ارسال کرد و پیشنهاد مذاکرات جامع درباره مسائل مورد اختلاف را مطرح کرد. با این حال، دولت بوش به این پیشنهاد پاسخ مثبت نداد و این فرصت از دست رفت.
با وجود تنش‌های سیاسی، در مقاطع خاصی همکاری‌های تاکتیکی میان ایران و آمریکا در منطقه شکل گرفت. پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، ایران به آمریکا در سرنگونی طالبان در افغانستان کمک کرد. همچنین، در سال ۲۰۰۱، تهران به واشنگتن پیشنهاد داد تا با استفاده از رابطه خود با ائتلاف شمال، به آمریکا برای سرنگونی نظام طالبان کمک کند. در آستانه حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ نیز، گزارش‌هایی مبنی بر گفتگوهای ایران و آمریکا در مورد عراق منتشر شد. با این حال، این همکاری‌ها مقطعی و محدود بود و نتوانست به بهبود روابط کلی دو کشور منجر شود. به گفته نیویورک تایمز، عدم تداوم کانال‌های همکاری با ایران، فرصتی از دست رفته بود که می‌توانست مسیر وقایع در عراق را تغییر دهد.
مذاکرات هسته‌ای و برجام (دهه ۱۳۸۰-۱۳۹۴)
مهم‌ترین فصل مذاکرات ایران و آمریکا، مربوط به برنامه هسته‌ای ایران است. مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب از سال ۲۰۰۳ آغاز شد. در ابتدا سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) موسوم به تروئیکای اروپا، مسئولیت مذاکره با ایران را بر عهده داشتند. در سال ۲۰۰۶، با پیوستن روسیه، چین و ایالات متحده، گروه ۱+۵ شکل گرفت.
در دولت محمود احمدی‌نژاد، مذاکرات هسته‌ای ادامه یافت، اما به دلیل مواضع تند و بی‌اعتمادی متقابل، پیشرفت چندانی حاصل نشد. با این حال، گزارش‌هایی از مذاکرات پنهانی میان ایران و آمریکا در عمان قبل از توافق هسته‌ای ۲۰۰۵ منتشر شده است.
با روی کار آمدن دولت حسن روحانی در سال ۱۳۹۲ (۲۰۱۳ میلادی)، فصل جدیدی در مذاکرات هسته‌ای آغاز شد. دولت اوباما نیز تمایل بیشتری به تعامل با ایران نشان داد. مذاکرات پنهانی در عمان به رهبری ویلیام برنز معاون وزیر خارجه آمریکا و جیک سالیوان مشاور امنیت ملی جو بایدن، نقش مهمی در آماده‌سازی زمینه برای مذاکرات رسمی ایفا کرد. در شهریور ۱۳۹۲ (سپتامبر ۲۰۱۳)، مکالمه تلفنی میان روسای جمهور روحانی و اوباما، اولین تماس مستقیم میان رهبران دو کشور از سال ۱۹۷۹ بود.
مذاکرات فشرده و طولانی میان ایران و گروه ۱+۵ در شهرهای مختلف از جمله وین، ژنو و لوزان برگزار شد و نهایتاً به “برنامه جامع اقدام مشترک” (برجام) در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) منجر شد. بر اساس برجام، ایران پذیرفت تا برنامه هسته‌ای خود را محدود کند و در مقابل، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران لغو شود. برجام به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک مهم در روابط ایران و آمریکا و در سطح بین‌المللی تلقی شد.
فروپاشی برجام و تنش‌های فزاینده (۱۳۹۴-تا کنون)
با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، ورق برگشت. ترامپ در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸ میلادی) به طور یکجانبه از برجام خارج شد و تحریم‌های گسترده‌ای را علیه ایران بازگرداند. این اقدام، روابط ایران و آمریکا را به شدت تیره کرد و ایران نیز به تدریج از تعهدات خود در برجام کاست.
دولت جو بایدن از سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱ میلادی) اعلام آمادگی برای بازگشت به برجام کرد و مذاکرات احیای برجام در وین آغاز شد. با این حال، این مذاکرات به دلیل اختلافات اساسی بر سر دامنه لغو تحریم‌ها، تضمین‌های حقوقی برای ایران، و مسائل منطقه‌ای و موشکی ایران، به بن‌بست رسید.
ردپای گفت‌وگوهای غیرمستقیم با میانجیگری عمان؛ فضایی دوستانه اما محتاطانه برای شناسایی نقاط مشترک. آیا طلوع دیپلماسی در آینده نزدیک محتمل خواهد بود؟
در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴ میلادی)، گزارش‌هایی از مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان با وساطت عمان منتشر شد. با این حال، هنوز چشم‌انداز روشنی برای احیای برجام یا دستیابی به توافق جدید وجود ندارد. مشاور وزیر خارجه ایران در مورد مذاکرات مسقط اعلام کرد که “چه مذاکرات شکست بخورد و چه ادامه یابد یا حتی به نتیجه برسد … پیروز آن مردم و نظام جمهوری اسلامی خواهد بود”
چالش‌ها و چشم‌انداز آینده
مذاکرات ایران و آمریکا همواره با چالش‌های متعددی روبرو بوده است. فقدان اعتماد متقابل، تحریم‌های آمریکا، فشارهای داخلی در هر دو کشور، و نقش بازیگران منطقه‌ای از جمله موانع اصلی در راه رسیدن به توافق پایدار هستند.
با توجه به تاریخچه پرتنش روابط و بی‌اعتمادی عمیق میان دو کشور، هرگونه مذاکره‌ای نیازمند اعتمادسازی، تضمین‌های حقوقی، کاهش فشارهای اقتصادی و سیاسی، و اجتناب از تهدیدات است. در صورت شکست مذاکرات، احتمال افزایش تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای به شدت افزایش خواهد یافت.
نتیجه‌گیری
تاریخچه مذاکرات ایران و آمریکا پس از انقلاب اسلامی، داستانی پیچیده و پرفراز و نشیب است. از بحران گروگان‌گیری و ماجرای ایران-کنترا تا مذاکرات هسته‌ای و برجام، تلاش‌های متعددی برای تعامل و حل اختلافات صورت گرفته است. با این حال، به دلیل بی‌اعتمادی عمیق، منافع متضاد، و فشارهای داخلی و خارجی، دستیابی به یک رابطه پایدار و مبتنی بر اعتماد همچنان یک چالش بزرگ باقی مانده است.
بنا به آنچه گفته امد وصرف نظر از شومن بازی های ترامپ با توجه به تحولات سیاسی در منطقه و تحولات اقتصادی و هژمونی رو به افول آمریکا به نظر می رسد تمایل دو کشور بیش از پیش برای از سر گیری روابط و عادی شدن ان است ولی آینده روابط ایران و آمریکا به اراده سیاسی رهبران دو کشور و توانایی آنها در غلبه بر موانع و یافتن زمینه های مشترک برای همکاری بستگی دارد.
منابع: ایرنا، منابع ایسنا، اربیتریشن لو، ویکی پدیا ، اعتماد انلاین، گاردین، اقتصاد نیوز، نی تایمز، نور نیوز
