معمای رونق صدور پروانه کسب در روزگار تحریم و کرونا

سیامک برازجانی، روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر

با مقایسه آمار پروانه کسب‌‌‌های‌ صادرشده از سوی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر در هشت ماهه اول سال گذشته و مدت مشابه سال جاری متوجه رشد چشمگیر صدور پروانه کسب در مشاغل مختلف می‌‌شویم.

این رشد در حالی است که طبق آمار رسمی مراجع قانونی درباره میزان بیکاری، بین ۱.۳ میلیون نفر تا ۳ میلیون نفر به دلیل شیوع ویروس کرونا و تحت تاثیر تحریم‌‌‌های‌ جهانی علیه ایران بیکار شده‌‌اند. سوال این است که با وجود این آمار، چرا استقبال از بازار هر روز بیشتر شده است؟ و اینکه آیا افراد تازه‌وارد به بازار می‌‌توانند از توفان‌‌‌های‌ سهمگین تعطیلی و رکود جان سالم به در ببرند و فعالیت خود را ادامه دهند؟

برای ورود به این بحث خوب است که در ابتدا نگاهی به آمار پروانه کسب‌‌‌های‌ صادرشده از سوی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر بیندازیم:

در زیر جدول آمار صدور پروانه کسب در هشت ماهه نخست سال گذشته را می‌‌بینید:

و در جدول بعد آمار پروانه کسب صادرشده از سوی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر در هشت ماهه نخست سال جاری را مشاهد می‌کنید:

از آنجا که برای نشان دادن وضع کار و کسب در بوشهر تنها ابزار و سند در دست اتاق اصناف مرکز استان بوشهر آمار صدور و ابطال پروانه کسب بود در این گزارش فقط به همین آمار اکتفا شده است. این آمار را مرکز اصناف و بازرگان ایران تهیه و به‌روز منتشر می‌کند و بسیار دقیق است؛  به همین دلیل این آمارها را در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۳۹۸ (هشت ماهه اول سال جاری در مقایسه با سال قبل) در کنار هم قرار دادیم. جدا از این که اصلا آیا به طور منطقی می‌‌توان رابطه‌ای بین میل به ایجاد کار و کسب با صدور و یا ابطال پروانه کسب لحاظ کرد یا خیر؟ پیش‌بینی ما این بود که احتمالا میل به کار و کسب در سال جاری کاهش یافته باشد اما نتیجه به‌دست‌آمده دقیقا برعکس پیش‌بینی‌های‌  اولیه بود. در بازه زمانی ذکر شده، صدور پروانه کسب بیش از ۷۵ درصد افزایش یافته بود. ابطال پروانه کسب هم در همین مدت حدود ۳۵ درصد رشد داشت.

به دست آمدن این آمار و رشد صدور پروانه کسب را کنار آمارهای رسمی گذاشتیم. آمارهای رسمی حاکی از بیکار شدن تعداد زیادی از هم وطنان ما در ایام کرونا بود.

علی‌اکبر محزونی، مدیرکل دفتر جمعیت و نیروی کار مرکز آمار ایران با بیان اینکه نرخ بیکاری یک شاخص کلان اقتصادی در کشورها محسوب می‌شود، گفته است: «درمقایسه با تابستان سال گذشته در فصل تابستان امسال شاغلان بازار یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر کمتر بودند.»

در همین باره فاطمه عزیزخانی، کارشناس امور اقتصادی، در گفت‌وگو با تلویزیون اظهار کرده است: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۶۰ درصد شاغلان در ایران غیر رسمی هستند و در استان‌های‌  مرزی و محروم این رقم به ۷۰ درصد می‌رسد.»

او با بیان اینکه ۳۷ درصد شاغلان در کشور ما به‌وجودآورنده شغل خودند، یادآور شده است: «این رقم در استان‌های‌  مرزی و نقاط محروم کشور بیش از ۵۰ درصد است.»

سخن فاطمه عزیزخانی نشانگر این است که باید بخش قابل ملاحظه‌ای از یک میلیون و دویست هزار نفر بیکار اعلام‌شده از سوی مدیرکل دفتر جمعیت و نیروی کار مرکز آمار ایران، بر اثر بیکاری‌هایی در بازار رخ داده است، ‌باشد.

سوال جدی که در این باره مطرح می‌شود این است که تعداد دقیق این کاهش اشتغال در کجا خود را نشان می‌دهد و چقدر آن مربوط به بازار است. متاسفانه پاسخی برای این پرسش نیافتیم اما با توجه به اینکه ایران هم تحت تاثیر کرونا قرار دارد و هم تحت تاثیر تحریم‌های‌  آمریکا و در نتیجه نتوانسته است اقتصاد مولد خود را همچون گذشته هدایت کند، می‌توان به صورت حدودی یا احتمالی گفت که بیکاری‌ها بیشتر در صنایع و مشاغل تولیدی خود را نشان داده باشد.

هرچند نفس تحلیل آمارهای گشایش واحدهای صنفی یا تعطیلی آنها بدون در دست داشتن داده‌های‌ دیگر منجر به نتیجه مطلوب  نمی‌‌شود، از آنجا که داده دیگری دردسترس نبود با استفاده از تجربه، دانش و تحلیل یک بازاری تحصیل‌کرده (دکتر مبین کرباسی)، یک استاد رشته جامعه‌شناسی (دکتر عبدالرضا امانی‌فر) به رئیس مرکز علمی کاربردی اصناف بوشهر (دکتر علی برزگر) تلاش‌ کردیم داده‌‌‌های‌ خود را واکاوی کنیم.

مبین کرباسی بعد از مطالعه داده‌‌‌های‌  روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر نوشت: «طبق جدول ارائه‌شده در سال ۱۳۹۹ فعالیت‌‌‌های‌ تولیدی همچون تولید تیرچه بلوک هیچ رشدی نداشته است که همین مورد به خودی خود نشان از وجود بحران در فعالیت‌‌‌های‌  عمرانی و نیز تغییر روش‌‌‌های‌ ساخت‌وساز در استان بوشهردارد. از طرفی مثلاً تولید مانتو و شلوار زنانه و نان تافتونی نیز وضع خوبی نداشته است که شاید بتوان به این نتیجه رسید که رشد فعالیت‌‌‌های‌ تولیدی به طور عمومی رو به کاهش داشته‌‌ است. از دیگر سو، خرده‌فروشی لوازم بهداشتی نیز در این بازه زمانی کاهشی سی درصدی داشته است.

او اضافه کرد: «به نظر می‌‌رسد که باید برای ارائه یک تحلیل دقیق مسایل دیگر هم مورد توجه قرار بگیرد؛ مسایلی همچون تورم افسارگسیخته سال جاری که باعث کاهش ارزش پول ملی شد، بالارفتن ارزش ملک بالا و اجاره بهای واحدهای مسکونی و تجاری و اینکه و زوج‌‌‌های‌ جوان به دلیل نداشتن تمکن مالی راهی مناطق حاشیه بوشهر همچون عالیشهر، چغادک، روستاهای بخش مرکزی و… شدند. اگر این تحلیل، به صورت ضمنی یا حدودی درست باشد،  می‌‌توان نتیجه گرفت که احتمالا بخش قابل توجهی از این افزایش تعداد واحدهای صنفی در مناطق حاشیه‌ای شهر و شهرستان بوده ‌است.»

کرباسی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «با توجه به گسترش ویروس کرونا و تعطیلی همه‌روزه شماری واحدهای صنفی، تاثیر واقعی این ویروس بر فضای کاروکسب در سال ۱۴۰۰ هویدا خواهد شد؛ زیرا بخش قابل ملاحظه‌ای از صدور پروانه کسب در سال ۱۳۹۹ مربوط به رسمیت یافتن کسب‌وکارهایی است که در سال ۱۳۹۸ افتتاح شد‌ه‌اند و در روند اداری اخذ پروانه کسب مدت زمانی بین شش تا هشت ماه بر آنها گذشته است. به همین دلیل، معتقدم تاثیر ویروس کرونا بر افزایش یا کاهش تعداد واحدهای صنفی را باید در سال ۱۴۰۰ مطالعه و تحلیل کرد.»

کرباسی در ادامه تحلیل خود آورد: «به نظر من باید این آمارها را نرمالیزه کرد تا بتوان تحلیلی درست و جامعه از روند کسب و کار ارائه کرد؛ نرمالیزه به این معنا که موارد حداقلی و حداکثری دو سر طیف را حذف کرد. همچنین باید مسایل جانبی دیگر همچون تعداد اعضای هر اتحادیه را هم در رونق یا رکود رسته‌‌‌های‌ مختلف صنفی مورد بررسی قرار داد.

برای تحلیل این آمار سراغ دکتر عبدالرضا امانی‌فر، استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر جامعه‌شناسی نیز رفتیم. امانی‌فر در گفت‌وگو با روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر گفت: آنچه را اتفاق افتاده است، باید با یک تحلیل نظری کلی و بدون اتکا به اینکه کدام صنوف مجوز بیشتری دریافت کرده‌اند، تحلیل کرد و بعد با اتکا به این تحلیل سراغ تحلیل‌‌‌های‌ نظری جزئی‌تر رفت.»

به گفته او، در حالت کلی به نظر من این آمارها بر این فرضیه صحه می‌‌گذارد که جامعه ما یک جامعه بحران‌زده است. هم از نظر اقتصادی، اجتماعی و هم از نظر روانی.

امانی‌فر افزود: «در یک جامعه بحران‌زده احتمال سرزدن رفتارهای غیر معمول از مردم زیاد است. ضمن اینکه رفتارهای عقلانی به طور عام در جامعه ما به صورت تاریخی جایگاه چندانی نداشته است.»

او در توضیح این دیدگاه خود گفت: «عقلانیت در حوزه علم با عقلانیت در حوزه فرهنگ متفاوت است. این عقلانیت در حوزه جامعه یعنی کار بدون ضرر و سودده. مشاهدات ما به صورت عام در زندگی معمولا علم‌محور نیست. این عقلانیت در حوزه علم که از ماکس وبر شروع شده ابزاری است. عقلانیت ابزاری یعنی ابزارهای معتبری داشته باشیم که به این سوال پاسخ دهد که آیا وضع فعلی را می‌‌توان با آن ابزارها هدایت کرد؟»

این جامعه شناس افزود: «در جامعه ما بخش زیادی از مردم دستشان به دهانشان  نمی‌‌رسد. اخیرا در شورای شهر تهران اعلام شده است که ۷ دهک جامعه زیر خط فقرند. در این وضع افراد به آب و آتش می‌‌زنند. برخی خود را مقصر اوضاع بد زندگی‌شان می‌دانند و می‌گویند صنف من مشکل دارد کار من مشکل دارم والا فلان همسایه یا فلان طیف اجتماعی مدام تفریح می کند، خرید می‌کند، مسافرت می رود و…. در یک نگاه سطحی هم این تحلیل درست است زیرا بازار شلوغ است، مردم تفریح می‌‌کنند و… به نظر می‌‌رسد وضعیت عمومی این گونه است غافل از این که کسی  نمی‌‌پرسد مردم چه می‌‌خرند؟ چگونه می‌‌خرند؟ چگونه زندگی می‌‌کنند؟»

او ادامه داد: «با این تحلیل غلط است که مردم خود را مقروض می‌کنند و دست به کار دیگری می‌‌زنند. این گروه  با اتکا به نگاه سطحی خود اقدام به راه اندازی کار جدید می‌‌کنند، در کلافگی اجتماعی از اوضاع اقتصادی مجوز کار‌وکسب می‌‌گیرند و بعد هم منتظر می‌‌مانند. وضع اجتماعی ایران معمولا در یک حرکت سینوسی بین امید و ناامیدی تغییر می‌کند؛ در نتیجه این افراد به مرور دچار مشکل می‌‌شوند. یکی دو سال واحدهای صنفی به کار خود ادامه می‌‌دهند اما بعد تعطیل می‌‌کنند، ورشکسته می‌‌شوند، سرخورده می‌‌شوند و …»

به گفته امانی‌فر، در تحلیل آمارهای کنونی کسب‌وکار باید مطالعه دقیقی صورت بگیرد تا مشخص شود اکنون صنوف در کدام مرحله از حرکت سینوسی میان تردید و امید هستند.

در ادامه داده‌های آماری را با علی برزگر، رئیس مرکز علمی کاربردی اصناف بوشهر و مدیر بخش مشاوره اتاق اصناف بوشهر نیز مطرح کردیم. برزگر با اتکا به مطالعه میدانی در مرکز مشاوره اصناف و تجربه گفت‌وگو با بیش از ۴۰۰ نفر که درهشت ماهه اخیر درصدد ایجاد کار و کسب بودند، گفت: «همزمان با ارائه این گزارش ما در مرکز مشاوره اصناف بوشهر سرگرم مطالعه و تحلیل خروجی‌‌‌های‌ به دست‌آمده از مصاحبه رودررو با افراد تازه‌وارد‌شده به بازار بوشهر هستیم. آنچه در مرکز مشاوره اصناف به دست آمد این نکته را نشان می‌‌دهد که افرادی که برای صدور جواز کسب به اتاق اصناف مرکز استان مراجعه می‌‌کنند آخرین گزینه و آخرین راه ورودشان به کار را در این نقطه جسته‌‌اند.»

 او افزود: «آنها بارها به ما گفته‌اند که اگر مغازه‌داری نکنیم، چه کنیم؟ این سوال نشان می‌‌دهد که گزینه‌‌‌های‌ پیش روی جوانان برای ورود به کار به صفر رسیده است و بویژه برای جوانان جایگزینی به جای بازار وجود ندارد. عموم نوآمدگان بازار مدرک تحصیلی دیپلم دارند و فاقد تخصص‌‌‌های‌ حرفه‌ای‌اند. از بین این افراد جدید‌الورود به بازار اگر هم کسی یا کسانی لیسانس داشته باشند مدرک خود را از مراکزی اخذ کرده‌اند که وقت زیادی برای پرورش و توانمند کردن دانشجو نگذاشته‌‌اند. در بین این افراد نوآوری بسیار پایین و ناآشنایی با کسب‌وکار بسیار بالاست. این افراد حتی از استادشاگردی هم چیزی فرانگرفته‌‌اند که این معضل بین افراد بیست تا سی ساله‌ای که وارد بازار می‌‌شوند زیاد است.»

رئیس مرکز علمی کاربردی اصناف بوشهر یادآور شد: «از طرفی هزینه ورود به بازار به نسبت ورود به سایر گزینه ها مثل ایجاد واحدهای تولیدی و صنعتی بسیار پایین آمده است. در قیاس با هر کاری، کارهای خدماتی صنفی به خصوص در زمینه مشاغل خدماتی و توزیعی هزینه بسیار کمی دارد.»

مدیر بخش مشاوره اتاق اصناف بوشهر تاکید کرد:‌ «همچنین نگرش بسیار اشتباهی درباره مشاغل اینترنتی و آنلاین در افکار عمومی جوانان جویای کار وجود دارد. این افراد فکر می‌‌کنند می‌‌توانند با تبلیغ در اینستاگرام یا سایر شبکه‌‌‌های‌ اجتماعی هر کالایی را به فروش برسانند.  نوآمدگان فاقد تخصص حرفه‌ای که وارد بازار شده‌اند، فکر می‌‌کنند با تندگردش کردن یک کالا می‌‌توانند بازاری موفقی شوند. نگرش یادشده به این نقطه می‌‌رسد که جوانان جویای کار به این سمت هدایت می‌‌شوند که با فروش مدام یک یا چند قلم کالا بتوانند هزینه ایجاد واحد صنفی خود را تامین کنند.»

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود به تغییر جغرافیای کار و کسب در بوشهر هم اشاراتی داشت. او در این باره گفت: «بیشترین آمار مکانی ایجاد مغازه در بوشهر حدفاصل میدان قدس تا خیابان فنس است. در سال‌های اخیر مناطقی مثل خیابان انقلاب که از آن به عنوان مرکز بازار نام برده می شود تغییر چندانی نکرده است و افراد بسیار کمی از این گردونه خارج شده‌اند. در همین زمان خوشه‌های کسب‌وکار زیادی در خیابان‌ها و محلات جنوب شهر مثل سرتل، ریشهر، امامزاده و بهمنی ایجاد شده است. افراد جدید الورود به بازار از این خوشه‌ها و رویه‌ها پیروی می‌کنند.»

برزگر خاطرنشان کرد: «بازارهای کوچک متعددی در این مدت ایجاد شده که هزینه اجاره مغازه و رهن آنها به نسبت کم است. در این بازارهای کوچک نیز جاذبه ایجاد کار ارزان شکل گرفته است که افراد را به سمت خود می‌کشاند.»