نقش کمرنگ زنان در حوزه تکنولوژی
در جهانی که هر روز با یک اپلیکیشن جدید، یک هوش مصنوعی تازه یا یک پلتفرم دیجیتال بیدار می‌شود، نام‌هایی مانند سوزان وویچیکی، مدیرعامل سابق یوتیوب، شریل سندبرگ، مدیر عملیاتی سابق متا، یا رشما ساجانی، مدیر محصول اینستاگرام، مانند ستاره‌هایی در آسمان تکنولوژی می‌درخشند، اما این درخشش تنها نوک کوه یخ است.
زنان، که نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، در توسعه محصولات دیجیتال از اپلیکیشن‌های بانکی تا شبکه‌های اجتماعی کمتر از ۳۰ درصد نقش دارند و این پرسش اساسی را مطرح می‌کند که چرا حضورشان این‌قدر کمرنگ است. این مسئله نه فقط یک آمار، بلکه یک بحران فرهنگی، ساختاری و آموزشی است که آینده نوآوری را تهدید می‌کند.
زنان از نخستین روزهای محاسبات مدرن نقش محوری داشته‌اند. آدا لاویس، ریاضیدان بریتانیایی در قرن نوزدهم، اولین الگوریتم قابل اجرا توسط ماشین را نوشت و به عنوان اولین برنامه‌نویس جهان شناخته می‌شود. در جنگ جهانی دوم، شش زن آمریکایی برنامه‌نویسی کامپیوتر ENIAC را بر عهده داشتند؛ ماشینی که برای محاسبه مسیر گلوله‌های توپخانه استفاده می‌شد و این زنان بدون هیچ عنوان رسمی، کدهایی نوشتند که پایه‌های محاسبات مدرن را بنا نهاد.
در عصر مدرن نیز، مگان اسمیت، مدیر فناوری سابق آمریکا، وانگ جون، بنیان‌گذار شرکت چینی DJI، بزرگ‌ترین تولیدکننده پهپاد جهان، و آن ووجیتسکی، مدیرعامل 23andMe، نمونه‌هایی از زنانی هستند که نه تنها در تکنولوژی حضور دارند، بلکه آن را هدایت می‌کنند، اما این موفقیت‌ها استثنا هستند، نه قاعده.
گزارش سال ۲۰۲۴ مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد تنها ۲۶ درصد از مشاغل حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان توسط زنان اشغال شده است. در آمریکا این رقم به ۲۸ درصد می‌رسد، اما در بخش‌های کلیدی مانند مهندسی نرم‌افزار، هوش مصنوعی و توسعه محصول، کمتر از ۲۰ درصد است.
در ایران، طبق گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، زنان کمتر از ۱۵ درصد نیروی متخصص در شرکت‌های نرم‌افزاری را تشکیل می‌دهند و در نقش‌های مدیریتی محصول یا طراحی تجربه کاربری، حضورشان به کمتر از ۱۰ درصد می‌رسد.
زنان اغلب در نقش‌های پشتیبانی مانند بازاریابی دیجیتال، محتوا یا منابع انسانی حضور دارند، نه در هسته تصمیم‌گیری فنی و استراتژیک.
این عدم تعادل نه تنها ناعدالتی است، بلکه یک ضرر اقتصادی به شمار می‌رود؛ مک‌کینزی تخمین می‌زند که تنوع جنسیتی در تیم‌های فناوری می‌تواند تا ۱۲ تریلیون دلار به تولید ناخالص جهانی اضافه کند.
ریشه این کم‌رنگی در کلیشه‌های جنسیتی از کودکی است. دختران از سنین پایین با اسباب‌بازی‌های دخترانه مانند عروسک مواجه می‌شوند، در حالی که پسران با لگو، ربات و بازی‌های کامپیوتری تشویق به حل مسئله می‌شوند.
مطالعه‌ای در دانشگاه استنفورد نشان داد که دختران ۱۱ ساله وقتی از آن‌ها پرسیده می‌شود مهندس کامپیوتر کیست، اغلب تصویر یک مرد جوان با عینک و تی‌شرت را ترسیم می‌کنند و این تصویر ذهنی از رسانه‌ها، فیلم‌ها و حتی کتاب‌های درسی تغذیه می‌شود. فقدان الگو و مربیگری نیز مزید بر علت است؛ در شرکت‌های فناوری، زنان اغلب در اقلیت هستند و دسترسی به مربیان زن senior کم است. این چرخه معیوب باعث می‌شود زنان جوان احساس کنند جایی برای آن‌ها نیست. در ایران، تعداد زنان مدیرعامل استارت‌آپ کمتر از انگشتان دو دست است و این خلأ انگیزه نسل بعدی را کاهش می‌دهد.
محیط کاری مردانه و تبعیض پنهان از دیگر موانع است. بسیاری از زنان گزارش می‌دهند که در جلسات فنی، ایده‌هایشان نادیده گرفته می‌شود یا به مردان نسبت داده می‌شود. آزار جنسی، شوخی‌های جنسیتی و فشار برای اثبات بیشتر از چالش‌های روزمره است.
گزارش ۲۰۲۳ Elephant in the Valley نشان داد که ۶۰ درصد زنان در سیلیکون‌ولی حداقل یک بار آزار ناخواسته را تجربه کرده‌اند. تعادل کار و زندگی نیز زنان را تحت فشار قرار می‌دهد؛ توسعه محصول دیجیتال اغلب نیازمند ساعات طولانی، شب‌کاری و حضور فیزیکی است و زنانی که مسئولیت فرزند داری یا مراقبت از خانواده دارند، اغلب مجبور به انتخاب بین حرفه و زندگی شخصی می‌شوند. در ایران، نبود مهدکودک‌های شرکتی و مرخصی زایمان ناکافی این فشار را دوچندان می‌کند.
شکاف آموزشی و ورود به بازار کار نیز نقش مهمی دارد. در رشته‌های STEM، دختران در دانشگاه‌ها حضور دارند، اما نرخ ترک تحصیل آن‌ها بالاست. در ایران، بیش از ۴۰ درصد دانشجویان مهندسی کامپیوتر زن هستند، اما تنها ۲۰ درصد آن‌ها وارد بازار کار می‌شوند و دلیل آن فقدان کارآموزی، شبکه‌سازی و اعتماد به نفس است. وقتی نیمی از صدا در طراحی محصولات دیجیتال شنیده نشود، نیازهای نیمی از جامعه نادیده گرفته می‌شود.
اولین نسخه‌های تشخیص گفتار صوتی مانند سیری صدای زنان را به سختی تشخیص می‌دادند، چون داده‌های آموزشی عمدتاً از صدای مردان جمع‌آوری شده بود. اپلیکیشن‌های سلامت قاعدگی که توسط تیم‌های تماماً مرد طراحی شده‌اند، ویژگی‌های غیرکاربردی دارند. در هوش مصنوعی، الگوریتم‌های استخدام آمازون در سال ۲۰۱۸ زنان را به طور سیستماتیک رد می‌کردند، چون روی رزومه‌های مردانه آموزش دیده بودند و این خطاها ناعدالتی و ضرر مالی و اجتماعی به همراه دارد.
راه برون‌رفت از این وضعیت نیازمند اقدامات عملی است. برنامه‌های STEM برای دختران مانند Girls Who Code یا رویدادهای TechGirls در ایران باید گسترش یابند. شرکت‌ها باید دورکاری انعطاف‌پذیر و برنامه‌های بازگشت به کار پس از زایمان اجرا کنند. رسانه‌ها و شرکت‌ها باید زنان موفق را به عنوان قاعده، نه استثنا، برجسته کنند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر ویژه استارت‌آپ‌های زنانه و آموزش ضد تبعیض برای مدیران ضروری است.
تکنولوژی بدون زنان مانند نقاشی بدون رنگ است؛ ممکن، اما ناقص. نقش زنان نه فقط حضور، بلکه هدایت است. آن‌ها دیدگاه‌هایی می‌آورند که مردان ندارند، از طراحی اپلیکیشن‌های سلامت زنان تا پلتفرم‌هایی که خشونت خانگی را گزارش می‌کنند.
آینده دیجیتال نیازمند تنوع است، تنوعی که از کلاس درس آغاز می‌شود، در اتاق هیئت مدیره تثبیت می‌شود و در محصول نهایی دیده می‌شود. اگر امروز برای حضور زنان در پروداکت‌های دیجیتال سرمایه‌گذاری نکنیم، فردا محصولی خواهیم داشت که نیمی از جامعه را نمی‌فهمد. این نه فقط یک مسئله جنسیتی، بلکه یک ضرورت رقابتی است. زمان آن رسیده که زنان نه فقط در تکنولوژی باشند، بلکه تکنولوژی را بسازند.
