هوش مصنوعی، کلید طلایی تحول در معدن کاری ایران و جهان

در عمق معادن مس آریزونا یا تونلهای زغالسنگ ایران، جایی که خطر و گرد و خاک همیشه در کمین است، یک تحول بزرگ در راه است.
هوش مصنوعی، فناوریای که روزگاری فقط در فیلمهای تخیلی دیده میشد، حالا به ابزاری کلیدی برای استخراج امنتر، سریعتر و سبزتر تبدیل شده است. از اکتشاف تا استخراج، هوش مصنوعی صنعت معدن را زیر و رو کرده، اما این مسیر پر از چالشهایی است که باید هوشمندانه حل شوند. به عنوان یک روزنامهنگار حوزه معدن و فناوری، در این مقاله نگاهی به کاربردهای هوش مصنوعی در معدنکاری جهانی و ایرانی و مشکلات پیش رو میاندازیم.
در جهان، هوش مصنوعی معدنکاری را به سطحی جدید برده است. گزارشهای سال ۲۰۲۵ نشان میدهند که این فناوری میتواند بهرهوری را تا دو برابر افزایش دهد و به «معادن هوشمند» منجر شود. یکی از مهمترین کاربردها، پیدا کردن منابع معدنی جدید است.
هوش مصنوعی با بررسی دادههای زمینشناسی، تصاویر ماهوارهای و نمونههای حفاری، الگوهای مخفی را کشف میکند. مثلاً در کانادا، برای یافتن لیتیوم (مادهای کلیدی برای باتریها)، هوش مصنوعی شانس موفقیت را ۵۰ درصد بالا برده و هزینهها را کم کرده است. شرکت Anglo American در معدن پرو، از یک «دوقلوی دیجیتال» (مدلی مجازی از معدن) استفاده میکند که با هوش مصنوعی خطرات را پیشبینی و منابع را بهتر مدیریت میکند. این کار زمان اکتشاف را از ماهها به هفتهها کاهش داده و به محیط زیست هم کمتر آسیب میرساند.
در مرحله استخراج، هوش مصنوعی مثل یک ناجی عمل میکند. با تحلیل دادههای حسگرها، خرابی ماشینآلات را تا ۴۰ درصد پیشبینی کرده و از توقف کار جلوگیری میکند. شرکت BHP در استرالیا، با هوش مصنوعی زنجیره تأمین را بهینه کرده و تولید گازهای گلخانهای را ۲۰ درصد کاهش داده است.
ماشینهای خودران و رباتهای معدنی، مثل سیستمهای شرکت Offworld، به جاهای خطرناک میروند و حوادث را تا ۳۰ درصد کم میکنند. در فرآوری مواد معدنی، هوش مصنوعی سنگهای بیارزش را جدا کرده و مصرف آب و انرژی را پایین میآورد. Rio Tinto در استرالیا با این فناوری، مصرف انرژی را بهینه کرده و به محیط زیست کمک کرده است.
پیشبینی میشود بازار هوش مصنوعی در معدن تا سال ۲۰۳۳ به ۱۰ میلیارد دلار برسد، با تمرکز بر پایداری و محیط زیست.
در ایران، با داشتن معادن غنی مس، آهن و زغالسنگ (رتبه دهم جهانی در تنوع معدنی)، هوش مصنوعی میتواند معجزه کند، اما پیشرفت هنوز کند است. معاونت علمی ریاست جمهوری در فراخوانی برای سال ۱۴۰۴، شرکتهای دانشبنیان را به توسعه هوش مصنوعی در معدن دعوت کرده است.
پلتفرم «پیت مپ»، ساخته یک شرکت ایرانی، با هوش مصنوعی فرآیندهای اکتشاف و استخراج را تحلیل میکند و خطرات را پیشبینی میکند. این ابزار در معدن مس سرچشمه بهرهوری را ۲۵ درصد افزایش داده است. در معدن زغالسنگ طبس، هوش مصنوعی برای رصد گازهای سمی و جلوگیری از انفجار استفاده شده و حوادث را تا ۵۰ درصد کاهش داده است. شرکتهایی مثل «دیدبان» هم کاربردهایی مثل بررسی کیفیت سنگ و خودکارسازی حفاری را در ایران پیاده کردهاند. اما فقط ۲۰ درصد معادن بزرگ ایران از هوش مصنوعی استفاده میکنند، عمدتاً به خاطر تحریمهایی که دسترسی به تجهیزات پیشرفته را سخت کرده است.
با این حال، چالشهای بزرگی پیش رو است. اول، کمبود مهارت: در جهان، ۵۴ درصد کارگران معادن به هوش مصنوعی اعتماد ندارند و از جایگزینی با ماشینها (۳۰ درصد مشاغل) میترسند. در ایران، با تنها ۵۰۰۰ متخصص هوش مصنوعی، آموزش ۲۰۰ هزار کارگر معدنی یک چالش بزرگ است.
دوم، نگرانیهای زیستمحیطی: هوش مصنوعی اگر درست تنظیم نشود، ممکن است به مناطق حساس زیستمحیطی آسیب بزند. مثلاً در ایران، آلودگی آب در معادن مس میتواند با استفاده نادرست از هوش مصنوعی بدتر شود. سوم، امنیت سایبری: دیجیتال شدن معادن، آنها را در برابر هک آسیبپذیر کرده است. BHP در سال ۲۰۲۵ یک حمله سایبری را دفع کرد که میتوانست تولید را متوقف کند. در ایران، تحریمها امنیت دادهها را ضعیفتر کرده است. هزینههای اولیه هم بالاست؛ راهاندازی هوش مصنوعی در یک معدن متوسط، ۵ میلیون دلار خرج دارد که برای شرکتهای کوچک ایرانی سنگین است.
با وجود این مشکلات، آینده امیدوارکننده است. در جهان، شرکتهایی مثل Zijin Mining با ترکیب هوش مصنوعی و بلاکچین، شفافیت زنجیره تأمین را بالا بردهاند. در ایران، همکاری دولت با شرکتهای دانشبنیان میتواند تا سال ۲۰۲۶ صد پروژه هوش مصنوعی را راه بیندازد. آموزش آنلاین و برنامههای بازآموزی، مثل آنچه BHP انجام داده، میتواند کمبود مهارت را جبران کند. برای مسائل زیستمحیطی، استانداردهای جهانی مثل ISO میتوانند هوش مصنوعی را سبزتر کنند.
هوش مصنوعی نه تنها معدنکاری را ایمنتر و سودآورتر میکند، بلکه به تولید مواد لازم برای انرژی پاک، مثل باتریهای برقی، کمک میکند. ایران، با معادن غنیاش، میتواند با سرمایهگذاری درست، از یک دنبالهرو به پیشرو در منطقه تبدیل شود. این انقلاب زیرزمینی، بیش از حفاری به اراده برای یادگیری، اخلاق و پایداری نیاز دارد.