گرفتاری حبوبات در گره ارزی
اکرم رضائی نژاد
بازار حبوبات ایران در گره کور نوسانات ارزی و تأخیرهای وارداتی دست‌وپا می‌زند و هر تأخیر در تخصیص ارز، بازار را ملتهب و سفره مردم را کوچک‌تر می‌کند و خطر جهش قیمت را بالا می‌برد.
فعالان این بازار می‌گویند اگر قفل ارز به‌موقع باز نشود، باید دوباره منتظر صف‌های پروتئین گیاهی و جهش‌های بی‌مهار قیمت باشیم.
به گزارش عصراقتصاد، بازار حبوبات ایران این روزها به عبارتی روی مین بی‌ثباتی ارزی و چالش‌های تأمین قرار گرفته است، مین‌هایی که هم سفره خانوارها را تهدید می‌کند و هم آرامش فعالان اقتصادی را. داود لپه‌چی، رئیس انجمن حبوبات ایران، با هشدار نسبت به خطر تکرار بحران لوبیا چیتی سال گذشته گفت: «سهمیه واردات نیمه دوم سال ۱۵ درصد کم شده و تخصیص ارز با تأخیر ادامه دارد؛ این یعنی دیر یا زود همان سناریوی کمبود و جهش قیمت برای دیگر محصولات تکرار می‌شود.»
سرانه مصرف حبوبات در ایران حدود ۹ تا ۱۰ کیلوگرم در سال است، پایین‌تر از میانگین جهانی ۱۳ کیلوگرمی. لپه‌چی معتقد است سیاست‌های حمایتی دولت از پروتئین‌های دامی، مردم را به سمت مصرف مرغ و گوشت سوق داده و حبوبات آرام‌آرام از سبد غذایی عقب‌نشینی کرده‌اند. «زمانی خانواده‌ها چندبار در هفته قیمه یا خوراک لوبیا می‌پختند، الان شاید ماهی یک‌بار.»
براساس گزارش‌های رسمی، ایران سالانه به حدود ۹۰۰ هزار تن حبوبات نیاز دارد که ۷۰۰ هزار تن آن در داخل تولید و بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تن از خارج وارد می‌شود. این نسبت بسته به محصول متفاوت است؛ برای نمونه، ۷۰ درصد عدس وارداتی است اما در لوبیا ۸۰ درصد تولید داخل است.
واردات بیشتر از کشورهایی چون کانادا، روسیه و استرالیا انجام می‌شود و حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد بازار را پوشش می‌دهد — سهمی که به گفته لپه‌چی «حیات بازار» است. حذف آن به معنای فشار مضاعف بر دهک‌های پایین و جهش قیمت‌ها خواهد بود.
زنجیره حبوبات از کشاورز تا شرکت بسته‌بندی و توزیع، هزاران شاغل دارد. کشاورز محصول را به صورت فله عرضه می‌کند، برخی آن را بوجاری و دسته‌بندی کرده و سپس به صورت فله به بنکدار یا در بسته‌های ۹۰۰ گرمی به فروشگاه می‌فرستند. بسته‌بندی داخلی به گفته انجمن پیشرفت قابل توجهی داشته است.
ارز، قلب ماجرا
مشکل اما در قلب زنجیره است: ارز. واردکنندگان باید گاهی ۴ تا ۵ ماه در صف تخصیص ارز بانک مرکزی بمانند. این تأخیر نه‌تنها زمان ورود کالا را عقب می‌اندازد، بلکه کیفیت محموله‌هایی که در گرمای بندرعباس بلاتکلیف می‌مانند را کاهش می‌دهد. لپه‌چی گلایه می‌کند: «اگر حتی عدسِ خانگی در یک ماه تغییر رنگ می‌دهد، تصور کنید محموله هزار تنی در بندر چه می‌شود!»
به گفته او، سیاست‌های «قطره‌چکانی» بانک مرکزی و نبود شفافیت آماری در وزارت جهاد کشاورزی بازار را دچار تنش می‌کند. انجمن خواستار آن است که اگر ارز نیست، صراحتاً اعلام شود تا واردکنندگان با منابع آزاد برنامه‌ریزی کنند. شفافیت آماری نیز ضرورتی است تا سیاست واردات بر پایه داده درست اتخاذ شود.
در سوی دیگر ماجرا، رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی تهران، از کاهش قیمت برخی اقلام خبر داده است. قیمت هر کیلو لوبیا چیتی که پیش‌تر تا ۳۹۰ هزار تومان بالا رفته بود، با آغاز برداشت به حدود ۳۲۰ هزار تومان برگشته است. او تأکید دارد که بازار فعلاً کمبود ندارد، اما قیمت‌ها مستقیماً به نرخ ارز گره خورده‌اند؛ دلار پایین بیاید، حبوبات ارزان می‌شود و بالعکس.
وزارت جهاد کشاورزی نیز سقف قیمت ارزی واردات حبوبات را برای نیمه دوم سال ۱۴۰۴ مشخص کرده است. حدود ۷۰ درصد نیاز کشور از داخل و ۳۰ درصد از واردات تأمین می‌شود، از جمله از کشورهایی چون روسیه و کانادا.
نگاهی به بازار جهانی
اما در حالی که بازار داخلی با چالش ارز و کمبود بودجه ارزی دست‌وپنجه نرم می‌کند، بازار جهانی حبوبات تصویری متفاوت دارد. تولید جهانی در سال ۲۰۲۴ به ۱۰۰ میلیون تن رسیده و ارزش بازار در سال ۲۰۲۵ برابر ۱۴.۶ میلیارد دلار برآورد شده است. پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۳۰ این رقم با رشد سالانه ۴.۵۱ درصد به ۱۸.۲ میلیارد دلار برسد.
آسیا و اقیانوسیه ۴۴.۵ درصد بازار جهانی را در دست دارند و هند، با تولید ۱۳.۵ میلیارد کیلوگرم نخود، همچنان هم بزرگ‌ترین تولیدکننده و هم بزرگ‌ترین مصرف‌کننده است — با این حال ۴.۶ میلیون تن واردات دارد. آفریقا نیز بالاترین نرخ رشد جهانی را تجربه می‌کند (۴.۴ درصد سالانه) و کشورهای این قاره به سمت گونه‌های مقاوم به خشکسالی حرکت کرده‌اند.
ایران، در کنار ترکیه، عربستان و امارات، جزو کشورهایی است که در گزارش‌های بین‌المللی به عنوان بازار رشد در خاورمیانه دیده می‌شود. توان تولید داخلی و موقعیت جغرافیایی می‌تواند ایران را به بازیگری مهم‌تر در منطقه تبدیل کند، به شرطی که مشکلات ساختاری، تخصیص ارز و کمبود زیرساخت‌ها برطرف شود. تجربه سال گذشته در بحران لوبیا چیتی، هشداری است که از «سیاست واکنشی» به سمت «سیاست پیش‌گیرانه» حرکت کنیم.
در این میان، افزایش ۸ درصدی قیمت کود نیتروژن در سال ۲۰۲۵ در سطح جهانی باعث شده بسیاری از کشاورزان به کشت حبوبات کم‌نیاز به کود گرایش پیدا کنند. این تغییر می‌تواند تولید جهانی را رشد دهد و فرصت صادراتی برای کشورهایی چون ایران ایجاد کند. البته رقبا مانند روسیه، کانادا و استرالیا بیکار نمی‌نشینند. روسیه از سال ۲۰۲۰ تولید نخود خود را ۱۳۵ درصد افزایش داده تا جای خالی اروپا را پر کند.
به این ترتیب، بازار حبوبات ایران بین دو جریان اصلی گرفتار است: موج جهانی رشد تقاضا و فرصت‌های صادرات از یک‌سو، و محدودیت‌های ارزی، سیاست‌های انقباضی و نبود هماهنگی نهادی از سوی دیگر.
اگر تخصیص ارز به‌موقع شود، برنامه‌ریزی واردات و تولید بر اساس آمار واقعی انجام گیرد و نگاه حمایتی به سبد غذایی خانوار تقویت شود، ایران می‌تواند از نقش یک مصرف‌کننده نگران، به یک تأمین‌کننده معتبر منطقه حرکت کند. اما در صورت تداوم وضعیت فعلی، سفره مردم و بازار حبوبات همچنان روی مین بی‌ثباتی خواهد ماند — و این مین، دیر یا زود، منفجر می‌شود.
سوتیتر: تأخیر چهار تا پنج‌ماهه در تخصیص ارز، کیفیت حبوبات وارداتی را کاهش داده و با هر نوسان دلار، قیمت‌ها بی‌وقفه بالا می‌رود و فشار بر مصرف‌کننده بیشتر می‌شود
