گروکشی فرابورس از خصوصی‌سازی برای عرضه سهام سرخابی‌ها
اختلاف میان خصوصی‌سازی و وزیر نفت سابق درباره عرضه صندوق پالایشی در شهریور 1399 و صدمات آن به بورس هنوز از یاد فعالان بازار سرمایه نرفته است
مسعود وطنخواه
فرابورس همچنان با عرضه اولیه سهام سرخابی‌ها مخالف است و علیرغم تاکید چند روز قبل رئیس سازمان خصوصی‌سازی بر عرضه اولیه سرخابی‌ها، فرابورس اصرار دارد که سهام دو باشگاه پرسپولیس و استقلال باید در بازار پایه که فرآیندی غیرشفاف در مقایسه با عرضه اولیه در بازار اصلی به شمار می‌رود، عرضه شود.
معاون پذیرش فرابورس در آخرین اظهار نظر درباره روند پذیرش دو تیم باشگاهی استقلال و پرسپولیس در فرابورس گفت: «اکنون نمی‌توان زمان دقیقی را برای ورود سرخابی‌ها به بورس اعلام کرد، اما استقلال و پرسپولیس در حال طی کردن فرایند سهامی عام شدن نزد سازمان بورس هستند.»
به گزارش روابط عمومی فرابورس، حجت اسماعیل‌زاده درباره روند پذیرش دو تیم باشگاهی استقلال و پرسپولیس در فرابورس خاطرنشان‌کرد: «با توجه به مختصات مالی غیراستاندارد این دو تیم ورزشی، آنها امکان حضور در بازار اصلی را ندارند.»
او افزود: «پس از جمع‌بندی‌ها قرار شد این شرکت‌ها پس از درج، ابتدا وارد بازار پایه شوند.»
سابقه اظهار نظر درباره عرضه سرخابی‌ها در بازار پایه
این اولین بار نیست که این مقام مسئول صحبت از عرضه سرحابی‌ها در بازار پایه می‌کند. ۲۳ مرداد ۱۴۰۰ نیز معاون پذیرش فرابورس درباره آخرین وضع عرضه باشگاه‌های استقلال و پرسپولیس در فرابورس به باشگاه خبرنگاران جوان گفته بود: «استقلال و پرسپولیس دارای شرایط پذیرش در بازار اول و دوم فرابورس نبوده‌اند، ریسک و ابهاماتی که در صورت‌های مالی این شرکت‌ها بود، باعث شد همه را به این نتیجه برساند که این شرکت‌ها توانایی پذیرش در بازار اول و دوم را ندارند.»
معاون پذیرش فرابورس در آن زمان عنوان کرده بود: «امکان معامله در بازار پایه فرابورس برای شرکت‌های پرسپولیس و استقلال فراهم است.»
بازار پایه، یکی از بازارهای فرابورس است که به منظور عرضه و تبادل اوراق بهادار به وجود آمده است. شرکت‌های این بازار بدون طی فرآیند پذیرش، وارد فرابورس می‌شوند و مشتمل سه دسته‌‌اند:
۱- شرکت‌هایی که درخواست پذیرش نکرده‌اند و بنا به قانون باید در بازار پایه تعریف شوند.
۲- شرکت‌هایی که در بازار بورس ثبت شده‌اند، اما شرایط ورود به بورس را ندارند.
۳- شرکت‌هایی که درخواست پذیرش آنها به دلیل از دست دادن شرایط بازارهای بورس یا فرابورس لغو شده است.
به طور کلی می‌توان گفت از آنجا که قوانین ارائه اطلاعات در این بازار به مراتب ساده‌تر از بازار اول و دوم تعریف شده است، احتمال ریسک بیشتری نیز در این بستر وجود دارد.
مخالفت‌ها با عرضه در بازار پایه
صحبت از ورود به بازار پایه در حالی مطرح است که علیرغم تقاضای فعالان بازار سرمایه برای شفاف‌سازی در سازوکار این بازار، هنوز روش بازگشایی نمادها در این بازار در روز اول، در هاله‌ای از ابهام است. متولیان این بازار می‌گویند شرکت‌های بازار پایه ریسک بسیار بالا دارند و عرضه عمومی آنها به نفع عموم نیست. عصر اقتصاد با تاکید بر اینکه رمز و راز زمان بازگشایی نمادها در اولین روز عرضه در تابلوهای رنگین بازار پایه فرابورس هنوز برای فعالان باسابقه بورس نیز مشخص نیست، در گزارشی که ۴ دی ۱۴۰۰ با عنوان «توزیع دورهمی منافع عرضه اولیه به بهانه صیانت از حقوق سهامداران غیرحرفه‌ای» منتشر کرد، به این موضوع پرداخت.
علی سامانی‌فرد، کارشناس بازار سرمایه، در گفت‌وگو با عصر اقتصاد با انتقاد از روش ترکیبی در عرضه اولیه گفته بود: «مجریان دلیل استفاده از این روش در عرضه اولیه‌های دو نماد «فجهان» و «سبزوار» را سپردن مدیریت بازار به صندوق‌ها عنوان کردند تا صندوق‌ها روزهای دیگر این سهام را به عموم عرضه کنند.»
او تصریح کرده بود: «اخیرا هم با برچسب شرکت‌های پرریسک تصمیم دارند، سهام این شرکت‌ها به نهادها و افراد خاص واگذار می‌کنند تا آنها در مرحله بعد از واگذاری مدیریت دادوستد این سهام را برعهده بگیرند.»
این کارشناس بازار سرمایه عنوان کرده بود: «ما مخالف این روند عرضه اولیه هستیم و معتقدیم که همه عرضه اولیه، از جمله نماد «تپسی»، باید به روش طبیعی و معمول عرضه شوند تا اگر قرار است انتفاعی از این عرضه اولیه حاصل شود، شامل عموم سرمایه‌گذاران شود، نه گروه یا نهادی خاص.»
سامانی‌فرد یادآور شده بود: «روش‌هایی نظیر عرضه اولیه ترکیبی یا اختصاص به گروهی خاص با برچسب جداسازی افراد حرفه‌ای، روش رانت‌خیزی است که همان اندک اعتماد باقیمانده بورس نزد فعالان بازار سرمایه را نیز زائل می‌کند.»
همچنین محسن یگانه، دیگر فعال بازار سرمایه، نیز در گفت‌وگو با عصر اقتصاد با یادآوری اینکه یکی از اهداف بورس ایجاد بستری کارا و شفاف برای سرمایه‌گذاری است تا در این بستر همه افراد جامعه بتوانند بر اساس قیمت عادلانه کشف‌شده مبادرت به خریدوفروش کنند، گفته بود: «عرضه اولیه تعدادی از نمادها خارج از عرف بازار سرمایه (محروم کردن گروهی از فعالان بازار سرمایه از خرید در روز اول) تحت عنوان واگذاری این سهام به افراد واجد شرایط، اساسا با فلسفه وجودی بازار بورس مغایر است. مضافا اینکه اخیرا، با عرضه تعدادی از این نمادها (که با بازدهی مناسبی هم همراه بودند) شائبه وجود رانت نیز تداعی شده است.»
همچنین ابراهیم نوایی، تحلیل‌گر بازار سرمایه، با بیان اینکه یکی از وظایف نهاد تنطیم‌کننده بازار سرمایه که در راس آن سازمان بورس قرار دارد، ایجاد انگیزه برای مشارکت آحاد مردم برای اقتصاد کشور است، به عصر اقتصاد گفته بود: «یکی از کارهایی که در این راستا باید انجام شود تامین مالی شرکت‌هایی است که وارد بازار سرمایه می‌شوند.»
نوایی افزوده بود: «این تامین مالی از راه‌های افزایش سرمایه و دیگر ابزارهای تامین مالی تعریف‌شده در بورس انجام می‌شود.»
این کارشناس بازار سرمایه اضافه کرده بود: «حال اگر بیاییم قسمتی از جامعه هدف را که قرار است در این تامین مالی نقش داشته باشند، با دسته‌بندی‌های مختلف نظیر غیرحرفه‌ای یا حقیقی بودن از بورس حذف کنیم، چطور می‌توانیم انتظار داشته باشیم در زمانی که این شرکت‌ها بخواهند برای نیازهای مالی‌شان اقدام کنند جامعه هدف حذف‌شده مشارکت فعال داشته باشد؟»
نوایی با انتقاد از رویه چند گروهی ادامه داده بود: «حال اگر جامعه هدف را به صورت خودی و غیرخودی تقسیم کنیم. قسمتی از این مشارکت را از دست داده‌ایم و نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که حذف‌شدگان ابتدایی در مراحل بعدی فعالیت شرکت حضوری فعال داشته باشند که این جداسازی به تدریج سبب کاهش انگیزه در بورس می‌شود.»
این فعال بازار سرمایه یادآور شده بود: «از طرفی سال‌های قبل که هنوز روش بوک‌بیلدینگ نبود به دفعات شاهد بودیم که عرضه اولیه‌ها به افراد کارگزاری و نورچشمی‌های آنها واگذار می‌شد و همین امر سبب شده بود که جامعه هدف بورس به گروهی از افراد محدود شود و این فراوانی حضور را نداشتیم.»
نوایی با بیان اینکه اگر سازمان بورس ترجیح می‌دهد جامعه سرمایه‌گذاران محدود شود، می‌تواند با ایجاد موانع برای خریداران در عرضه اولیه به این هدف برسد، عنوان کرده بود: «اما بر اساس قوانین بالادستی، نصایح رهبر معظم و اظهارات رئیس‌جمهوری که باید ثروت در جامعه تقسیم شود یکی از راه‌های دستیابی به این هدف، گسترش بازار سرمایه و تسهیل بورس برای عموم مردم است.»
بازار پایه فرابورس عرضه اولیه ندارد
مهم‌ترین خصیصه بازار پایه فرابورس این است که ورود شرکت‌های جدید در این بازار، به صورت بازگشایی نماد است. به عبارت دیگر، در این بازار تاکنون عرضه اولیه صورت نگرفته است. دادن آدرس بازگشایی سهام سرخابی‌ها در بازار پایه از سوی معاون پذیرش فرابورس به نوعی مخالفت ضمنی با اظهارات چند روز قبل رئیس کل سازمان خصوصی‌سازی درباره عرضه اولیه سرخابی‌ها محسوب می‌شود که گفته بود ۲۰درصد سهام سرخابی‌ها عرضه اولیه می‌شود
سازمان خصوصی‌سازی ۱۵ دی در جلسه هم‌اندیشی واگذاری باشگاه‌های استقلال و پرسپولیس که با حضور حسین قربانزاده، رئیس این سازمان، علی پروین، جواد زرینچه، خداداد عزیزی و مجتبی جباری از پیش‌کسوتان دو باشگاه پرسپولیس و استقلال برگزار شده بود، از عرضه اولیه سهام سرخابی‌ها به عموم خبرداده بود.
رئیس کل سازمان خصوصی‌سازی گفته بود: «بین ۵ تا ۱۵ درصد و در صورت استقبال تا ۲۰ درصد از سهام هر یک از این دو باشگاه در عرضه اولیه به سهامداران خرد اختصاص یافته است و مابقی سهام نیز با حضور مجموعه‌های دارای اهلیت و تجربه باشگاه‌داری در قالب مدیریت پیمان و واگذاری به سهامداران عمده تعیین تکلیف شود».
آیا تجربه صندوق پالایشی دوباره تکرار می‌شود؟
اختلاف میان خصوصی‌سازی و وزیر نفت سابق درباره عرضه صندوق پالایشی در شهریور ۱۳۹۹ و صدمات آن به بورس هنوز از یاد فعالان بازار سرمایه نرفته است. تضاد آرایی که به زیان اعتماد عمومی به بورس و هجوم سرمایه به بازارهای موازی مسکن، ارز، طلا و رمزارز منتهی شد.
روابط عمومی سازمان خصوصی‌سازی ۲۰ مرداد ۱۳۹۹ در اطلاعیه‌ای روایت خود از بروز این اختلاف را چنین ارائه داده بود: «بر اساس تبصره ۲ قانون بودجه سال ۱۳۹۹ کل کشور، به دولت اجازه داده شده است که باقیمانده سهام دولت در شرکت‌ها را به روش‌های معمول و یا از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) عرضه و به فروش برساند. و بر این اساس مسئولیت تأسیس این صندوق‌ها بر عهده وزارتخانه تخصصی مربوطه گذاشته شده است و هیچ دستگاهی غیر از دستگاه تخصصی مربوطه (که در مورد صندوق دارا دوم وزارت نفت است)، حق تشکیل صندوق را ندارد و این مجوز قابل انتقال به هیچ دستگاه اجرایی دیگری نیست. لذا موضوع اعطای اختیار از سوی وزارت نفت و شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی به وزارت امور اقتصادی و دارایی هیچگونه موضوعیت قانونی ندارد.
در خصوص تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله پالایشی، علیرغم پیگیری‌های مکرر و تشکیل چندین جلسه با مسئولان مربوطه در وزارت نفت در سازمان خصوصی‌سازی برای تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله پالایشی، متاسفانه زیرساخت های لازم برای تاسیس این صندوق توسط آن وزارتخانه فراهم نگردید و در نتیجه این صندوق تأسیس نگردید. پس از اینکه روش واگذاری باقیمانده سهام دولت در پالایشگاه‌ها از طریق ETF پالایشی به نتیجه نرسید لاجرم سازمان خصوصی‌سازی پیشننهاد عرضه باقیمانده سهام دولت در این ۴ پالایشگاه به صورت بلوکی را به هیات واگذاری ارائه داد و بر آن اساس هیات محترم واگذاری اجازه عرضه بلوکی پالایشگاه‌های فوق را به این سازمان اعطا نمود.»
روابط عمومی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نیز همان روز، در پاسخ به اظهارات علیرضا صالح، رئیس سازمان خصوصی‌سازی در خصوص همراهی نکردن وزارت نفت برای واگذاری سهام پالایشگاه ها با اظهار تعجب از مطالب اظهارشده از سوی او، اعلام کرده بود: «طبق آخرین نظر جناب آقای دژپسند وزیر محترم امور اقتصادی و دارایی، قرار شد سهام پالایشگاه‌ها به صورت بلوکی فروخته شود و لذا با انتخاب این روش عرضه، دیگر لزومی به تشکیل صندوق ETF نبوده است.»
یک سال و پنج ماه پس از آن اختلافات که بسیاری آن را سرآغاز ریزش بورس و سقوط شاخص در تابستان ۱۳۹۹ می‌دانند، این روزها باردیگر شاهد اختلاف سازمان خصوصی‌سازی با فرابورس هستیم؛ فرابورسی که از یک سو بر اساس مقررات خود ورود سرخابی‌ها را به بازار عادی مجاز نمی‌داند و از سوی دیگر، بازهم بر طبق مقررات خود حاضر به عرضه اولیه در بازار پایه نیست. باید منتظر ماند و دید نتیجه این کشمکش چه می‌شود؟ آیا بازهم زیان اصلی را سرمایه‌گذاران با ادامه سیر نزولی این روزهای بورس می‌پردازند؟
