۲ هزار کیلومتر محرومیت

ایران با داشتن بیش از ۲۷۰۰ کیلومتر خط ساحلی و  قرار گرفتن در کنار خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر یک کشور دریایی محسوب می شود و این در حالیست که بخش دریایی سهم بسیار کمی در تولید ناخالص داخلی کشور دارد اما در برنامه هفتم توسعه بر اهمیت توسعه بخش دریایی و مناطق ساحلی، بنادر و آب‌های مرزی با محوریت رشد اقتصادی عدالت محور و افزایش بهره وری تاکید شده است.

به گزارش عصراقتصاد، به گفته علی‌اکبر صفایی، مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی رشد اقتصادی دریایی بین‌المللی در سال ۲۰۲۳ حدود ۲ درصد است، در حالیکه این عدد در اقتصاد دریایی ایران بیش از ۶ درصد است.

چندروز پیش نیز مدیرعامل کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران از کسب درآمد یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلاری این شرکت از حمل و نقل کالا در سال گذشته خبر داد.

به گفته محمدرضا مدرس خیابانی، گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با تلاش تمامی کارکنان در همه بخش‌ها، سال ۱۴۰۱ را با موفقیت پشتِ سر گذاشت و با تخلیه و بارگیری ۲۷ میلیون تُن کالا، درآمدی در حدود یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلاری کسب کرد؛ هرچند در سال جاری با توجه به رکودی که در این صنعت در تمام دنیا وجود دارد، احتمالاً رشد درآمدی سال گذشته را شاهد نخواهیم بود و با توجه به رکود موجود در صنعت کشتیرانی جهان، پیش‌بینی ما این است که میزان درآمد گروه کشتیرانی در پایان سال جاری، رقمی بالغ بر یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار باشد که بیانگر کاهش سود نسبت به سال قبل است.

در حال حاضر، گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران ۲۷ میلیون تُن کالا را در سال جابه‌جا می‌کند که ارزش تقریبی آن، حدود ۱۳ میلیارد دلار برآورد شده است؛ بر این اساس می‌توان گفت حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد ارزش اقتصاد کشور از سوی گروه کشتیرانی حمل‌ونقل، صادر و وارد می‌شود.

این آمارها مربوط به کل سواحل و دریاهای ایران است اما با توجه به وسعت و ظرفیت بسیار بالای سواحل جنوبی اگر برنامه ریزی و استفاده بهینه از فرصت‌ها صورت گیرد، سهم به مراتب بیشتری در بهبود شرایط اقتصادی کشور خواهد داشت.

سواحل جنوبی ایران از چند جهت می تواند به توسعه اقتصادی کشور کمک کند. یکی از بخش هایی که در این سواحل فرصت بسیار خوبی برای توسعه دارد، گردشگری است. جنوب ایران دارای سواحل، جزایر و مکان های تاریخی بسیار زیبایی است که می تواند گردشگران داخلی و خارجی را به خود جذب کند. توسعه زیرساخت ها و خدمات گردشگری می تواند اشتغال زایی و درآمدزایی برای اقتصاد محلی و ملی ایجاد کند.

همچنین سواحل جنوبی ایران دارای تنوع زیستی دریایی غنی و زیستگاه گونه های ماهی بسیاری است. توسعه صنعت ماهیگیری و ترویج شیوه های ماهیگیری پایدار در ایجاد و درآمد تاثیر بسزایی دارد.

از سوی دیگر این سواحل از نظر استراتژیک در خلیج فارس و خلیج عمان قرار دارند که آبراه های مهمی برای تجارت بین المللی هستند. توسعه بنادر و زیرساخت های لجستیکی می تواند تجارت را تسهیل کند و صادرات و واردات کشور را افزایش دهد.

علاوه بر اینها سواحل جنوبی دارای میادین نفت و گاز بسیاری است که منابع درآمدی مهمی برای کشور محسوب می شود.

با این حال، چالش هایی نیز وجود دارد که باید به آنها توجه شود تا بتوان به طور کامل از پتانسیل این سواحل استفاده کرد.

تدوین سیاست های کلی دریامحور را برای کشور

دکتر حسن بیک محمدلو مشاور سازمان بنادر و دریانوردی و رئیس سابق شرکت کمیته حمل و نقل مجمع تشخیص مصلحت نظام با تاکید بر دارا بودن ایران از سواحل ساحلی وسیع به عصراقتصاد گفت: ایران نزدیک به ۵۸۰۰ کیلومترنوار ساحلی و ۳هزار کیلومتر مرز دریایی دارد و جایگاهی که از لحاظ جغرافیایی کشور ما از آن بهره‌مند است یک جایگاه بسیار راهبردی در تقاطع مسیرهای کالایی شرق و غرب و همچنین در گذرگاه های شمال و جنوب تعریف می شود. از این موهبت الهی و خدادادی باید استفاده کنیم.

وی افزود: اقتصاد دریا در ادبیات جهانی محدوده ای از فعالیت های اقتصادی کاملا کدگذاری شده و دارای پشتوانه حسابداری اقماری بخش دریاست که معمولا ۵ بخش کلی گردشگری، کشتی‌سازی، شیلات، امورات بندری و مسائل انرژی فراساحل را به خود اختصاص می دهد. اما وقتی در سطح دیگری وارد عمق سرزمینی می شوید کلیه ارزش افزوده اقتصادی ایجاد شده علاوه بر دریا در محدوده ساحل، اقتصاد ساحلی نامگذاری می شود که کشورهای مختلف از این بخش بیشتر استفاده کرده اند. مثلا سهم اقتصاد دریا  در کشور امریکا نزدیک به ۲/۳ درصد تولید ناخالص داخلی است اما در اقتصاد ساحل این سهم نزدیک به ۳۴ درصد می رسد، یعنی اینکه موضوع دریا را در تعامل و در کنار ساحل و ساحل‌نشینان و اقتصادی که در آن منطقه ایجاد می شود، مدنظر قرار می دهند.

مشاور سازمان بنادر و دریانوردی ادامه داد: به لحاظ اینکه ضرورت حسابداری اقماری بخش دریا را در کشور نداریم و شاخص های آن را محاسبه نمی کنیم، مطالعاتی که در این حوزه انجام شده صرفا در بخش اقتصاد دریای جمهوری اسلامی عدد نزدیک به ۲ درصد را نشان می دهد. با این نگاهی که در جهان وجود دارد و حرکتی که به سمت استفاده از ظرفیت دریایی پیش می رود این عدد بسیار بسیار کم است و باید در این حوزه تلاش بیشتری صورت گیرد.

وی اظهار کرد: فرصت های جدی در این بخش برای کشور ما فراهم است. هم دسترسی در دریای خزر در شمال کشور و هم خلیج فارس و دریای عمان. مثلا اگر بخواهیم صرفا موضوع ترانزیت را مورد بررسی قرار دهیم بعد از بحران اکراین و جنگ روسیه، بار کشور روسیه که از گذرگاه ها و کریدورهای قبلی تردد می کرد و این جنگ باعث مسدودشدن آنها شده است، اگر صرفا کشور ما بتواند ۱۰ میلیون تن از این بار ترانزیت را به خود اختصاص دهد با توجه به اینکه هر تن ترانزیت نزدیک به ۳۰ دلار درآمد خالص برای کشور دارد، این عدد می تواند درآمد قابل توجهی برای ایران باشد.

بیک محمدلو بیان کرد: موضوع دیگری مطرح شده، یک کمربند – یک راه کشور چین برای توسعه مدل چینی است که اگر بستر مناسبی را فراهم کنیم حتما کالاهای عبوری از شرق آسیا به غرب از مسیر جمهوری اسلامی تردد خواهد کرد که این نیز ظرفیت بسیار خوبی را نصیب کشور خواهد کرد.

وی با تاکید بر اهمیت کریدور شمال- جنوب و کشورهایی که عضو این کریدور هستند، گفت: موضوع ریل این طرح برای ایران به جدیت مطرح می شوئد و تا زمانیکه ما خط ریلی مناسبی نداشته باشیم چه ریل چابهار- زاهدان و چه سرعت سیر کالا در شبکه ریلی فعلی با این لحاظ قیمتی که داریم جذابیت جاده بیشتر خواهد شد. این کریدور، کریدور قابل اتکا و دارای مزیت برای صاحبان کالا نخواهد بود.

رئیس سابق شرکت کمیته حمل و نقل مجمع تشخیص مصلحت نظام افزود: همه این فرصت ها در سال های گذشته باعث شد که مقام معظم رهبری در سال ۹۶ دستور تدوین سیاست های کلی دریامحور را برای کشور به مجمع تشخیص مصلحت نظام دادند که تدوین این سیاست ها در مجمع به پایان رسیده است و امیدواریم در ماه های آینده توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شود.

ابلاغ این سیاست ها باعث خواهد شد که برای استفاده از ظرفیت های دریایی یک نظام فکری جامع در کشور ایجاد شود. مطالعات در کشور نشان می دهد که مهمترین دلیل عدم توفیق جمهوری اسلامی در استفاده از ظرفیت های دریایی، نبود یک تقسیم کار ملی مبتنی بر تعامل مناسب دستگاه های مسئول دراین بخش است.

وی به اهمیت همکاری دستگاه های مسئول اشاره کرد و گفت: موضوعی که در سال های مختلف مورد توجه قرار نگرفته است نگاشت نهادی سازمان ها و دستگاه های مسئول در حوزه اقتصاد دریا می تواند باشد که موضوع بسیار مهمی است بیش از ۱۴ سازمان در این موضوع دخیل و درگیر هستند که باید با هم کاملا هم‌افزا و هماهنگ عمل کنند. اگر هر کدام بخواهند مسیر خودشان را طی کنند ظرفیت اقتصادی کشور در بخش دریا بارور نمی شود.

به گفته مشاور سازمان بنادر و دریانوردی، نگاه همه جانبه به موضوع دریا موضوع بسیار مهم دیگری است. دریا صرفا یک بحث اقتصادی نیست دریا از شئونات فرهنگی، اقتصادی، محیط زیستی، امنیت و بازدارندگی هم بهره می برد که موضوع فرهنگ دریایی در این میان هم خیلی بحث مهمی است. هر چه مردم نسبت به ظرفیت های کشور به ویژه ظرفیت دریایی اشراف بیشتری پیدا کنند حتما بهره مندی و مطالبه گری برای بهره مندی بیشتر، افزایش خواهد یافت. این موضوع را نیز باید در سطوح مختلف مسائل فرهنگی، کتاب های درسی مدارس، تولیدات هنری و … در نظر گرفت کما اینکه تاکیدات جدی نیز بر آن شده است. با دیده شدن این موضوع یک مفهوم بالاتری ایجاد می شود و آن پیشرفت دریایی است که امیدواریم به دنبال پیشرفت دریایی، تمدن دریایی نیز شکل بگیرد.

بیک محمدلو اظهار کرد: امروز در کشور ما زیرساخت های مناسبی برای این موضوع خصوصا در بخش های بندری فراهم شده است. ظرفیت تخلیه و بارگیری در کشور نزدیک به ۲۸۰ میلیون تن است که البته برنامه هایی برای افزایش این ظرفیت وجود دارد. مهمتر از افزایش ظرفیت، بهره وری و ارائه خدمات به موقع و مناسب به صاحبان کالاست که ۳ مولفه جدی اگر در همه این زیرساخت ها مورد توجه قرار گیرد صاحب کالا تصمیم می گیرد از مسیر عبوری از جمهوری اسلامی ایران استفاده کند که موضوع امنیت، قیمت و زمان سه مولفه ای است که در کنار مثلثی را تشکیل می دهند به این منظور که جذابیت ایجاد می کنند. هر چه با ایمنی بیشتر، سرعت بالاتر و قیمت مناسبتر خدمات ارائه کنید هم بنادر و هم گذرگاه ها توسعه پیدا می کند.

صنایع تبدیلی فرصت مهمی که درآمدزایی بسیاری برای کشور دارد

داوود تفتی، کارشناس ارشد مدیریت دریایی نیز در گفت و گو با عصراقتصاد درباره فرصت های ایران در حوزه سواحل و دریا اظهار کرد: همیشه بصرفه ترین اقتصاد برای کشورها اقتصاد دریاست. کشورهایی که نفت و منابع ندارند و دریا دارند همیشه بهترین اقتصاد را دارند. در ایران نیز با توجه به مرزهای دریایی شمال و جنوب کشور و جزایری که بویژه در خلیج فارس داریم، میتوانیم بهترین اقتصاد را داشته باشیم.

وی با تاکید بر بخش حمل و نقل در این حوزه افزود: ارزانترین و بصرفه ترین شیوه حمل و نقل در دنیا حمل و نقل دریایی است که در ایران هم انجام می شود ولی بهتر باید از آن استفاده شود.

تفتی، ترانزیت را یکی از فرصت هایی دانست که در حوزه اقتصاد دریا فراهم است اما مورد استفاده قرار نگرفته است.

به گفته وی، امروز کشورهایی که ترانزیت انجام می‌دهند در حوزه صنایع تبدیلی نیز قوی عمل می‌کنند. یعنی دیگر موادخام معدنی ترانزیت نمی‌شود یا حتی اگر مواد خام ترانزیت شود، کشورهایی که بین راه هستند مثل ایران می‌توانند از این فرصتها برای صنایع تبدیلی استفاده کنند.

این کارشناس ارشد مدیریت دریایی، ادامه داد: مثلا ما می خواهیم از کشورهای آسیای میانه گندم بیاوریم و به کشورهای حاشیه خلیج فارس یا هرجای دیگری ببریم، این گندم در مقصد باید آرد شود، ما می‌توانیم صنایع تبدیلی را در سواحل داشته باشیم، آرد کنیم، بسته بندی کنیم و در کنار آن درآمد هم داشته باشیم. در مورد موادنفتی، پتروشیمی و آهن‌آلات نیز همینطور است.

وی افزود: اکنون بهترین فرصت برای کشورهایی که اقتصاد دریا دارند این است که در حوزه صنایع تبدیلی کار کنند. امروز کارخانجات مهم خیلی از کشورهای پیشرفته در کنار اسکله است.  زمانیکه کشتی، مواد خام معدنی می‌برد این مواد مستقیم وارد کارخانه می‌شود. باید از این فرصت‌ها در ایران استفاده کنیم.

تفتی همچنین با تاکید بر عدم اقدام مناسب برای گردشگری در سواحل جنوبی گفت: در این مناطق اقدام عملیاتی برای گردشگری نیز صورت نگرفته است. در بحث مسافری هم اگر کاری انجام می‌شود در زمینه گردشگری نیست، در زمینه جابجایی مسافر است که می‌خواهند بین جزایر رفت و آمد داشته باشند. در بخش گردشگری می توان در قالب تور اقدامات موثری انجام داد، مثلا آژانس‌های مسافرتی، ریلی و هوایی، دریایی و زمینی با هم تجمیع شوند و یک مجموعه‌ و بسته گردشگری را در قالب تور به مسافر ارائه دهند.

وی با انتقاد از نبود زیرساخت مناسب برای توسعه گردشگری در سواحل جنوبی اظهار کرد: در ایران کشتی مسافری که استانداردها و امکاناتی داشته باشد تا گردشگر چندروز روی کشتی زندگی کنند، نداریم. در بوشهر، خارک و بندرعباس ترمینال مسافری داریم که فقط از یک نقطه به نقطه دیگر مسافر می‌برند ولی اینکه مسافری بگوید، می‌خواهم چندروز با کشتی وسط دریا باشم و خلیج فارس را ببینم یا مثلا توری گردشی با کشتی برگزار شود که در کیش، خارک و بوشهر توقف داشته باشد، نداریم و این اقدام انجام نشده است. در سواحل شمالی نیز همینطور است و فقط در حد همان قایق‌های تفریحی و چند ساعت این امکان برای مسافر فراهم است.

تفتی به اقداماتی که از سوی دولت در این حوزه صورت گرفته اشاره کرد و افزود: دولت در یک سال اخیر اعلام کرده است به کسانی که می‌خواهند در حوزه اقتصاد دریا سرمایه‌گذاری کنند، هم زمین و هم تسهیلات می‌دهد، زیرساخت نیز ایجاد می‌کند.  همچنین اکنون فضایی ۲۴۰۰ هکتاری در بندرعباس در اسکله شهیدرجایی به صنایع تبدیلی و زیرساخت‌های لوجستیک اختصاص داده‌اند. در چابهار برای صنایع فولادی، واگن‌سازی و خودروسازی زیرساخت صنایع تبدیلی در حال ایجاد شدن است.

این کارشناس ارشد مدیریت دریا ادامه داد: صنایع تبدیلی یعنی ماشین وارد نکنیم. در منطقه آزاد بندر، قطعات و لوازم وارد شود، همانجا ماشین ساخته و ترخیص شود. این موضوع در مورد همه صنایع تبدیلی صدق می‌کند. صنایع تبدیلی درآمد بسیار خوبی برای کشور دارد.  در بحث صنایع تبدیلی و ترانزیتی یعنی از تمام ظرفیت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری که در منطقه است برای توسعه آن منطقه استفاده کنیم.

بنابر این گزارش برای استفاده بهینه و بیشتر از فرصت ها و ظرفیت ها و نیز برای ارتقای توسعه اقتصادی سواحل جنوبی ایران با حفظ محیط زیست و بهبود رفاه جوامع محلی رویکردی جامع و پایدار مورد نیاز است.