ایران بازیکن جامانده میدان آسیای میانه

فرزانه طهرانی

چیزی نزدیک به ۵۰ میلیارد بشکه ذخایر نفت و ۲۰ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز، آسیای میانه را به بازاری مهم برای قدرت های اقتصادی تبدیل کرده است. آسیای میانه ۵ درصد از ذخایر نفت و ۱۱ درصد از ذخایر گاز جهان را در خود جای داده و همین فاکتور، این منطقه را برای اروپا و آمریکا و حتی چین و روسیه بسیار جذاب کرده و بازی بزرگی بین قدرت های جهان در این منطقه به راه انداخته است.

اما ایران در این بازی بزرگ چه سهمی دارد؟ ایران در همسایگی پنج کشور پر از انرژی است. کشورهایی که در خشکی و بین دیگر کشورها محصورند و دستیابی آنها به اروپا تنها از طریق همسایگانشان امکان پذیر است. ایران به عنوان شاهراهی در جنوب غربی این کشورها به آبهای آزاد دسترسی دارد. ایران همچنین می تواند نقش مهمی در انتقال انرژی از آسیای میانه به اروپا داشته باشد. نقشی که یک قدم کوچک آن با بستن قرارداد سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان برداشته شد.

اما بهره برداری از این امتیاز بزرگ در حد قرارداد ۶ میلیون مترمکعبی گاز مانده و این بازار مهیج در انحصار بازیگران قدرتمند باقی مانده است. اگر چه پنج کشور آسیای میانه برای خروج از انحصار روسیه و یا حتی آمریکا راغب به برقراری روابط با ایران و چین هستند اما تحرکات ایران در این بازار بسیار کند و غیرقابل اتکاست.

تجارت یک میلیارد دلاری

آمارهای تجارت ایران با پنج کشور آسیای میانه در ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۰ نشان می دهد چیزی حدود یک میلیارد دلار بین ایران و آسیای میانه داد و ستد شده. ایران در مدت مورد اشاره ۸۹۰ میلیون دلار کالا به این کشورها صادر و ۱۰۳ میلیون دلار کالا خریداری کرده است.

صادرات ایران به قزاقستان ۱۴۹ میلیون و ۸۶۵ هزار و ۸۴۳ دلار، ترکمنستان ۲۶۷ میلیون و ۷۰ هزار و ۱۵۳ دلار، قرقیزستان ۶۷ میلیون و ۹۳۵ هزار و ۵۰۵ دلار، ازبکستان ۳۴۰ میلیون و ۸۲۴ هزار و ۶۷۸ دلار و تاجیکستان ۶۷ میلیون و ۳۰۳ هزار و ۱۸ دلار بوده است.

در مقابل ایران از قزاقستان ۴۹ میلیون و ۷۳۸ هزار و ۱۲۹ دلار، ترکمستان ۲۶ میلیون و ۶۸۰ هزار و ۵۲۰ دلار، تاجیکستان ۲۶ میلیون و ۴۵۵ هزار و ۱۰۵ دلار و قزقیزستان ۲ میلیون و ۷۵۷ هزار و ۸۳۳ دلار کالا خریداری کرده است.

اما این تجارت هم محدود به کالاهای اساسی، مواد اولیه معدنی، دارو، ماشین آلات و میوه و خشکبار می شود و کمتر از پتانسیل های مهم این کشورها بهره برده می شود.

هرچند آمریکا، روسیه، چین و حتی هند سالهاست در این بازار سرمایه گذاری کرده و تبادلات مهمی ایجاد کرده اند اما ایران به تازگی به فکر افتاده روابط خود را با این کشورها گسترش دهد که آن هم در حد صحبت های اولیه در چند سفر بین کشورها باقی مانده است.

در دولت روحانی دیپلمات های ایران به پنج کشور آسیای میانه سفر کردند و این سفرها مذاکراتی در خصوص همکاری های نظامی به همراه داشت. دولت روحانی در برنامه ای تحت عنوان نگاه به شرق، ارتباط با آسیای میانه را برنامه ریزی کرد اما این برنامه ها عمق چندانی نداشت.

اگر نیاز گازی ایران در زمستان باعث بستن یک قرارداد سوآپ نمی شد؛ هیچ توافق تجاری و سرمایه گذاری بین این کشورها بسته نشده بود.

سوآپ گازی هم در سطح انتقال ۶ میلیون مترمکعب در روز از گاز ترکمنستان به آذربایجان محدود شد. ایران گاز تحویلی از ترکمنستان را در استان های شمالی کشور مصرف می کند تا نیازهای این منطقه برطرف شود در مقابل به همان میزان گاز به آذربایجان تحویل می دهد.

هرچند سوآپ انرژی چه در حوزه گاز چه برق و چه نفت اهمیت بسیار زیاد اقتصادی، امنیتی و سیاسی دارد اما مقدار گاز سوآپ شده در توافق اشاره شده بسیار اندک است و در برابر پتانسیل هایی که این کشورها دارند در عمل به چشم نمی آید.

منطقه ای روی مخازن نفت و گاز

آسیای میانه روی مخازن نفت و گاز خوابیده ست. چیزی نزدیک به ۵۰ میلیارد بشکه ذخایر نفت و ۲۰ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز، آسیای میانه را برای اروپا و آمریکا و حتی چین و روسیه بسیار جذاب کرده و بازی بزرگی بین قدرت های جهان در این منطقه به راه انداخته است.

در بین کشورهای این منطقه یعنی ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و تاجیکستان، مهم ترین ذخایر نفتی متعلق به قزاقستان است. با ۳۶.۶ میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده که ۳.۲ درصد کل ذخایر جهان را شامل می شود.

در حال حاضر تولید نفت قزاقستان در روز بیشتر از یک میلیون بشکه است و به عنوان ۱۰ کشور دارنده نفت شناخته می شود.

حجم ذخایر انرژی در شرایطی که بازار اروپا و آمریکا تشنه انرژی است؛ می تواند میزان اهمیت این بازار را روشن کند. بازاری که گویی ایران برنامه ای برای ورود به آن را ندارد.

از وقتی شوروی فروپاشید، روسیه برای حفظ ذخایر این بازار تلاش کرد و به دلیل روسی دانستن این کشورها، حضورش را با شدت در اقتصاد آسیای میانه ادامه داد.

طبیعی است که ذخایر وسوسه انگیز نفت و گاز این منطقه محصور در خشکی برای روسیه ای که با اروپا تعاملات انرژی داشت می توانست اهمیت زیادی داشته باشد.

رویاپردازی های پوتین

در حال حاضر گازپروم حدود ۸۰ درصد از مجموع صادرات گاز ترکمنستان را در مرز به روسیه تحویل می دهد و این حجم از انرژی تا پیش از جنگ اوکراین از این کشور به اروپا منتقل می شد.

پوتین خیال ایجاد یک کارتل بزرگ گازی در آسیای میانه با حضور در بازار قزاقستان و ترکمنستان را در سر می پروراند و درصدد حفظ انحصار در این بازار پر اهمیت بود.

بزرگ ترین ذخایر گاز جهان در روسیه اثبات شده است اما بسیاری از این منابع در مناطق دور افتاده بوده و برای استخراج به سرمایه گذاری سنگین نیاز دارد به همین دلیل ذخایر گاز قزاقستان و ترکمنستان برای روسیه جذابیت زیادی دارد.

بر این اساس گازپروم قراردادی ۲۵ ساله با ترکمنستان دارد که واردات گاز روسیه از این کشور را تا سال ۲۰۲۸ قرار است به ۸۰ میلیارد مترمکعب برساند. وارداتی که در سال شروع قرارداد ۶ میلیارد مترمکعب بود.

ترکمنستان اما تمایلی ندارد که بازار گازش در انحصار روسیه بماند به همین دلیل به دنبال قراردادهای گازی با شرکت های بزرگ غربی بود. ترکمنستان صادرات گاز به چین و ایران را هم برای همین منظور در دستور کار قرار داد.

روسیه در کنار حفظ روابط با ترکمنستان به دنبال افزایش همکاری با قزاقستان هم هست. بحث انرژی بین این ۲ کشور از این بابت مهم است که حمل و نقل گاز از طریق روسیه انجام می شود و در عین حال روسیه و قزاقستان به دلیل همکاری در ۳ میدان نفتی روابط انرژی شان بسیار اهمیت دارد.

قزاقستان اما همانند ترکمنستان چندان راغب به ماندن زیر بلیت روسیه نیست و به همین دلیل روابط با چین و ایران را پیگیری می کند.

با این حال ۱۰ درصد از سهم تولید کل نفت خام قزاقستان متعلق به روسیه است و این کشور در اکتشاف میدان های نفت و گاز این کشور مشارکت دارد.

سودای آمریکا

آمریکا، رقیب بزرگ روسیه در آسیای میانه است. ترس از وابستگی بیش از اندازه به نفت و گاز روسیه و خاورمیانه و نیازهایی که هنوز هم در اروپا و آمریکا با وجود برنامه های گریز از سوخت فسیلی، کم نشده؛ آمریکا را به آسیای میانه کشانده است.

تورم کم سابقه در اروپا و آمریکا که از گرانی انرژی ناشی می شود قدرت های جهان را بیش از گذشته متوجه آسیای میانه کرده است. البته حضور آمریکا در بازار انرژی آسیای میانه به دهه ۹۰ میلادی بر می گردد.

وقتی شرکت های آمریکایی به منابع نفتی به جز اوپک علاقمند شدند و آمریکا برای کم کردن نفوذ روسیه و ایران به این سمت گرایش پیدا کرد.
شرکت شورون که از دوران شوروی به این بازار دعوت شده بود هنوز هم در قزاقستان حضور اثرگذاری دارد.

سهم ۵۰ درصدی تنگیز شورویل و ۱۵ درصدی کنسرسیوم خط لوله کاسپین نمونه هایی از حضور در بازار آسیای میانه است.

در حال حاضر اکسون موبیل و کونوکوفیلیپس هر دو عضو کنسرسیوم شرکت عملیاتی کاسپین شمالی اند که در حال توسعه میدان نفت دریای کاشغال هستند. آمریکا در بخش نفت قزاقستان ۲۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم انجام داده است.

در ترکمنستان هم این نگرانی از سوی آمریکا وجود دارد که به شریک انرژی ایران تبدیل شود. با وجود اینکه در ترکمنستان، حضور چین و روسیه پررنگ است اما آمریکا نیز سعی در اثرگذاری در این بازار دارد. این روزها هم که بحران انرژی سراسر اروپا و آمریکا ا فراگرفته، انگیزه آمریکا برای حضور در آسیای میانه بیشتر شده است.

صدها میلیون دلار سرمایه گذاری

چین جدای از اینکه یک قدرت اقتصادی در جهان با نیازهای بالای انرژی است؛ با کشورهای آسیای میانه ۳۷۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارد. همسایگان وسوسه انگیز چین باعث شده صدها میلیون دلار سرمایه چین به این کشورها برود تا نفوذ چین بر دیگر رقبا برتری پیدا کند.

بر اساس تخمین ها میزان تقاضای چین برای نفت تا سال ۲۰۲۵ از اروپا بیشتر خواهد شد و همین مسله چین را به آسیای مرکزی هر روز نزدیک تر می کند.

در حال حاضر چین شبکه ای از خطوط لوله نفت و گاز در آسیای میانه ایجاد کرده است. خط لوله نفت چین- قزاقستان یکی از این خطوط است که ۲۲۰۰ کیلومتر طول دارد. این خط لوله نفت قزاقستان در سواحل دریای خزر و سایر منابع نفتی را به آلاشانکو در مرز چین انتقال می دهد.

چین و قزاقستان در سال ۲۰۱۳ در مجموع ۲۰ قرارداد انرژی به ارزش ۳۰ میلیارد دلار امضا کردند که بر اساس آن شرکت ملی نفت چین ۸.۳ درصد طرح دریایی کاشغال را به دست آورد. این درواقع اولیه و بزرگ ترین مالکیت دریایی چین در حوزه دریای خزر بود.

استراتژی انرژی چین در آسای مرکزی سه بخش دارد. اول ایجاد روابط طولانی مدت انرژی با منطقه از طریق ادغام اقتصادی و توسعه روابط تجاری. دوم ساخت خط لوله مستقیم نفت و گاز از کشورهای تولیدکننده به چین و سوم کاهش نقش کشورهای فرامنطقه ای در آسیای مرکزی.

در میان قدرت های بزرگ جهان و سهم گیری آنها از بازارهای آسیای میانه، ایران تنها به سفرها و گفت و گوهای مقدماتی اکتفا کرده است.

پس از چند سفر که دولت روحانی برای تعمیق همکاری با آسیای میانه انجام داد، حالا رئیسی با تاکید بر اشتراکات فرهنگی و تاریخی بین ایران و این پنج کشور، می گوید از افزایش سطح روابط با همه کشورهای آسیای مرکزی استقبال می کند.

در میان صحبت های مسئولان اما جای برنامه ریزی های مدون و قراردادهای رسمی خالی است.