آیا کاربران سوخت خام اقتصاد دیجیتال نوین شده‌اند؟
مهرین نظری
با راه‌اندازی رسمی شعب اسکن عنبیه استارتاپ World در آمریکا، اقتصاد دیجیتال وارد مرحله‌ای تازه از بهره‌کشی از کاربران شده است؛ این‌بار نه با کلیک و کوکی، بلکه با چشم و زیست‌شناسی. وقتی تأیید هویت تبدیل به رمزارز می‌شود. آیا کاربران دارند داده می‌دهند یا دارند خودشان را می‌فروشند؟
استارتاپ World، با پشتیبانی و هم‌بنیان‌گذاری «سم آلتمن» – مدیرعامل OpenAI – به‌تازگی ۶ شعبه فیزیکی برای اسکن چشم در شهرهای مختلف آمریکا افتتاح کرده است.
هدف این پروژه، همان‌طور که اعلام شده، ایجاد یک «سیستم تأیید هویت جهانی» بر اساس اسکن عنبیه و ذخیره آن در بلاکچین است. کاربران با مراجعه به این مراکز، روبه‌روی دستگاهی به نام Orb می‌ایستند، چشمانشان اسکن می‌شود، یک کد منحصر به‌فرد به نام IrisCode تولید می‌شود، و در ازای آن ۱۶ واحد رمزارز اختصاصی این شرکت (WLD) دریافت می‌کنند.
در نگاه اول، شاید این اتفاق یک تجربه آینده‌نگرانه به‌نظر برسد: گرفتن یک کارت هویتی جهانی، ورود به فضای دیجیتال با امنیت بالا و در نهایت کسب درآمد دیجیتالی. اما وقتی دقیق‌تر نگاه می‌کنیم، می‌بینیم پای معامله‌ای در میان است که نه با کلیک و تپ، بلکه با داده‌های زیستی انجام می‌شود؛ داده‌هایی که غیرقابل بازگشت‌اند، مادام‌العمرند و هرگونه نشت یا سوءاستفاده از آن، اثراتی غیرقابل جبران خواهد داشت.
شیوه کسب درآمد شرکت‌هایی مثل World از این فراتر می‌رود که فقط ابزار تأیید هویت ارائه دهند. این شرکت‌ها در واقع، در حال ایجاد اقتصادی مبتنی بر دارایی‌های بیولوژیک انسان‌ها هستند؛ اقتصادی که در آن، چشم تو رمز عبور است و بدن تو سرمایه اولیه‌ات.
گوی‌ها، داده جمع می‌کنند نه اعتماد
تا پایان سال ۲۰۲۵ قرار است بیش از ۷۵۰۰ دستگاه اسکن چشم (Orb) در آمریکا نصب شود. این گسترش، اگرچه از منظر فنی و لجستیکی چشمگیر است، اما از منظر اجتماعی و اقتصادی، به پرسش‌های بنیادین دامن می‌زند: این داده‌ها به کجا می‌روند؟ چه کسی مالک واقعی آن‌هاست؟ آیا کاربری که فقط ۱۶ WLD می‌گیرد، در این معامله برنده است یا بازی خورده است؟
شرکت World اعلام کرده که کاربران می‌توانند از شناسه دیجیتالی خود برای ورود به اپلیکیشن ورلد، ردیت، تلگرام، دیسکورد و دیگر پلتفرم‌های سازگار استفاده کنند. این یعنی کاربران دارند زیرساختی برای حضور یکپارچه و هویت‌دار در کل اینترنت می‌سازند؛ اما این بار با بدن‌شان.
در نظام فعلی اقتصاد دیجیتال، داده رفتاری کاربران – شامل زمان مصرف، علایق، محل سکونت و خریدهای آنلاین – به منبع اصلی درآمد پلتفرم‌ها تبدیل شده است. اما با پروژه‌هایی مانند World، اقتصاد دیجیتال یک لایه عمیق‌تر از مالکیت را نشانه گرفته است: زیست‌شناسی افراد. دیگر بحث فقط بر سر کلیک‌ها و تپ‌ها نیست؛ بلکه بر سر مردمک چشم توست.
اینجا سؤال تلخ‌تری مطرح می‌شود، آیا رمزارز در ازای عنبیه، نمونه‌ای از استعمار مدرن داده‌ای نیست؟ آن‌هم در شرایطی که اکثر کاربران از کشورهای جنوب جهانی هستند، به رمزارز نیاز دارند، اما ابزاری برای دفاع از حریم زیستی‌شان ندارند.
رمزارز در پوستین اعتماد
World در همکاری با ویزا، وعده داده تا کارت پرداختی‌ای ارائه دهد که کاربران بتوانند WLD خود را در فروشگاه‌ها به ارز فیات تبدیل کنند. این ادغام با زیرساخت‌های بانکی سنتی، گام هوشمندانه‌ای برای مشروعیت‌بخشی به پروژه است. اما با ورود شرکت‌های مالی بزرگ به مدل‌هایی مانند World، پرسش تازه‌ای شکل می‌گیرد:
آیا در اقتصاد دیجیتال آینده، دیگر لازم نیست حساب بانکی داشته باشی؛ فقط کافی‌ست چشم داشته باشی؟
وابستگی به هویت بیومتریک، اگرچه دسترسی را ساده‌تر می‌کند، اما نابرابری را نیز تقویت می‌کند. در جهانی که پناهجویان، فاقد اسناد رسمی‌اند، آیا پروژه‌هایی مثل World آن‌ها را وارد اقتصاد می‌کند یا بیشتر حاشیه‌نشین‌تر می‌کند؟
همچنین، ادعای این شرکت مبنی بر اینکه همه‌چیز در بلاکچین ذخیره می‌شود و غیرقابل‌دستکاری است، هنوز به آزمون عمومی اعتماد گذاشته نشده. اگر در آینده نشت اطلاعاتی رخ دهد – نه در سطح یک ایمیل یا پسورد، بلکه در سطح کدهای بیومتریک – دیگر راه برگشتی وجود ندارد. وقتی چشم تو هک شود، نمی‌توانی چشم جدید بسازی.
آیا ما سوخت هستیم یا سهام‌دار؟
در جهان امروز، داده‌ها «نفت جدید» نامیده می‌شوند؛ اما سوال کلیدی این است: چه کسی صاحب این نفت است؟ وقتی یک شرکت خصوصی، اطلاعات بیومتریک میلیون‌ها نفر را جمع‌آوری و ذخیره می‌کند و در ازای آن توکن می‌دهد، باید پرسید این معامله واقعاً عادلانه است یا نه.
مدل اقتصادی World بر مبنای مشارکت همگانی و تمرکززدایی است، اما مالکیت اصلی همچنان در دستان تیم مرکزی و سرمایه‌گذاران اصلی پروژه است. اگرچه کاربران ظاهراً در ازای داده‌های خود «پاداش» می‌گیرند، اما در واقع تنها سهم ناچیزی از کل ارزش اقتصادی‌ای را دارند که از حضور و داده‌های آن‌ها تولید می‌شود.
این همان استعاره معروف «وقتی یک خدمت رایگان است، تو خودت محصولی» را به مرحله‌ای عمیق‌تر می‌برد: وقتی برای حضور در اقتصاد آینده باید چشم خود را اسکن کنی، تو دیگر فقط محصول نیستی، تو سوخت محرکه‌ای!
پروژه World یک نمونه پیشرفته و قابل‌تأمل از تحول اقتصاد دیجیتال به سمت بهره‌کشی بی‌واسطه از کاربران است. این‌بار نه از طریق تبلیغات، بلکه از طریق بافت‌های بیولوژیکی. با آنکه ایده تأیید هویت جهانی بر پایه عنبیه می‌تواند راهکارهایی برای مقابله با کلاه‌برداری و ربات‌ها ارائه دهد، اما عدم شفافیت در مالکیت داده‌ها، عدم وجود ساختار نظارتی مستقل و نبود حقوق کاربر در برابر چنین زیرساخت عظیمی، زنگ خطری جدی است.
کاربران باید بیش از هر زمان دیگر بدانند که در اقتصاد دیجیتال، هر داده‌ای ارزش دارد – حتی اگر آن داده، مردمک چشم‌شان باشد. و اگر قرار است داده‌ها فروخته شود، بهتر است خود کاربران فروشنده باشند، نه خوراک یک ماشین بی‌چهره به‌نام آینده.
