اپ‌استورها و سانسور دیجیتال، انحصار پنهان در بازار اپلیکیشن‌های ایرانی
مهرین نظری
با گسترش اپلیکیشن‌های بومی در ایران، اپ‌استورهای داخلی به ابزاری جدید برای کنترل محتوا و محدودسازی دسترسی کاربران به نرم‌افزارهای جهانی تبدیل شده‌اند.
در حالی‌که نقش اپ‌استورهای ایرانی به ظاهر حمایت از کسب‌وکارهای داخلی است، اما در عمل به بستری برای سانسور دیجیتال و حذف رقبا بدل شده‌اند.
حاکمیت نرم، چگونه اپ‌استورهای ایرانی به ابزار کنترل اطلاعات تبدیل شدند؟
در سال‌های اخیر، رشد فزاینده اپلیکیشن‌های بومی و جایگزینی آنها به‌جای نمونه‌های خارجی، یکی از استراتژی‌های کلان در اقتصاد دیجیتال ایران بوده است. این روند با حمایت نهادهای دولتی و فشار برای استفاده از اپ‌استورهای داخلی مانند «کافه بازار»، «مایکت» و «چارخونه» سرعت گرفته است.
در ظاهر، هدف این اپ‌استورها حمایت از تولیدکنندگان داخلی و ایجاد فضایی امن برای توسعه‌دهندگان ایرانی عنوان می‌شود، اما در لایه‌های زیرین، این فضا به ابزاری برای کنترل اطلاعات و شاید سانسور محتوا بدل شده است.
بررسی سیاست‌های انتشار اپلیکیشن در این اپ‌استورها نشان می‌دهد که بسیاری از برنامه‌های خارجی، به‌ویژه آن‌هایی که امکان دسترسی آزاد به اطلاعات یا خدمات مبتنی بر حریم خصوصی دارند، از این پلتفرم‌ها حذف یا فیلتر شده‌اند.
حتی اپلیکیشن‌هایی که به‌طور مستقیم تهدیدی برای امنیت ملی محسوب نمی‌شوند، صرفاً به‌دلیل رعایت‌نکردن خط‌مشی‌های خاص این اپ‌استورها، اجازه فعالیت در بازار ایران را پیدا نمی‌کنند.
نمونه بارز این موضوع، حذف یا محدودسازی اپلیکیشن‌های پیام‌رسان خارجی است. اپ‌استورهای ایرانی به بهانه حمایت از پیام‌رسان‌های بومی مانند «ایتا» و «بله»، بارها اقدام به حذف تلگرام، واتس‌اپ و سیگنال از فهرست خود کرده‌اند. این روند نه تنها انتخاب کاربران را محدود کرده، بلکه موجب نگرانی‌های جدی در مورد نقض حقوق دیجیتال شهروندان شده است.
اقتصاد بسته اطلاعات، حذف رقبا برای حمایت از بومی‌سازی یا انحصارطلبی؟
یکی از ادعاهای اصلی مدافعان اپ‌استورهای ایرانی، حمایت از اقتصاد دیجیتال داخلی و کسب‌وکارهای نوپا است. اما نگاهی به عملکرد این اپ‌استورها نشان می‌دهد که حمایت از محصولات بومی، در عمل به حذف رقبا و ایجاد یک بازار انحصاری منتهی شده است.
این انحصار تنها به حذف اپلیکیشن‌های خارجی محدود نمی‌شود؛ بلکه توسعه‌دهندگان داخلی نیز در بسیاری از موارد با سانسور و حذف مواجه می‌شوند.
به‌عنوان مثال، اپلیکیشن‌هایی که در حوزه VPN یا فیلترشکن‌ها فعالیت می‌کنند، حتی اگر از سوی کاربران مورد استقبال قرار بگیرند، از سوی اپ‌استورهای ایرانی حذف می‌شوند. این اقدام نه تنها مانع رشد استارتاپ‌های فعال در این حوزه شده، بلکه یک فضای رقابتی ناسالم را برای سایر توسعه‌دهندگان به‌وجود آورده است.
از سوی دیگر، بررسی درآمدهای این اپ‌استورها نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از سود آنها از فروش برنامه‌های بومی و کمیسیون دریافتی از توسعه‌دهندگان داخلی تأمین می‌شود. این مسأله باعث شده تا اپ‌استورهای ایرانی انگیزه‌ای برای باز نگه‌داشتن بازار و ایجاد رقابت واقعی نداشته باشند و ترجیح دهند با حذف رقبا، سهم بیشتری از درآمدها را برای خود حفظ کنند.
همچنین، با وجود تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ارزی، توسعه‌دهندگان ایرانی نمی‌توانند به راحتی اپلیکیشن‌های خود را در اپ‌استورهای جهانی مانند گوگل‌پلی یا اپ‌استور اپل منتشر کنند. این موضوع باعث شده تا اپ‌استورهای داخلی به تنها راه‌حل موجود برای عرضه برنامه‌ها در بازار ایران تبدیل شوند و عملاً نوعی انحصار طبیعی برای آنها ایجاد شده است.
آیا اپ‌استورهای ایرانی تهدیدی برای حریم خصوصی‌اند؟
یکی دیگر از جنبه‌های جنجالی عملکرد اپ‌استورهای داخلی، مسأله امنیت و حریم خصوصی کاربران است. بر اساس گزارش‌های منتشرشده از سوی برخی کارشناسان امنیت سایبری، اپ‌استورهای ایرانی به‌دلیل نبود شفافیت کافی در سیاست‌های خود، می‌توانند اطلاعات کاربران را بدون رضایت آنان جمع‌آوری و در اختیار نهادهای خاص قرار دهند.
برخی توسعه‌دهندگان نیز اعلام کرده‌اند که اپلیکیشن‌های آنان تنها با شرایط خاصی اجازه انتشار پیدا می‌کنند. این شرایط شامل دسترسی به داده‌های کاربران یا ایجاد تغییرات اجباری در عملکرد برنامه‌ها به نفع نهادهای نظارتی است. چنین مواردی نه تنها حریم خصوصی کاربران را تهدید می‌کند، بلکه اعتماد عمومی به پلتفرم‌های داخلی را نیز زیر سؤال برده است.
از سوی دیگر، عدم امکان دسترسی کاربران به اپلیکیشن‌های جهانی که از استانداردهای بین‌المللی در زمینه امنیت اطلاعات پیروی می‌کنند، کاربران ایرانی را مجبور به استفاده از نرم‌افزارهایی می‌کند که ممکن است از نظر فنی و امنیتی در سطح پایین‌تری قرار داشته باشند. این مسأله می‌تواند به افزایش خطرات امنیتی برای کاربران ایرانی منجر شود و آنها را در برابر حملات سایبری آسیب‌پذیرتر کند.
اپ‌استورهای ایرانی در حالی‌که می‌توانستند نقشی مثبت در توسعه اقتصاد دیجیتال داخلی ایفا کنند، اکنون به بستری برای سانسور دیجیتال و انحصارطلبی بدل شده‌اند. حذف اپلیکیشن‌های خارجی، محدودیت‌های اعمال‌شده بر توسعه‌دهندگان داخلی، و تهدیدات امنیتی مرتبط با حریم خصوصی کاربران، همگی نشان‌دهنده نیاز فوری به بازنگری در سیاست‌های این پلتفرم‌هاست. در غیر این صورت، فضای دیجیتال ایران بیش از پیش بسته و کنترل‌شده خواهد شد و فرصت‌های رشد و نوآوری به شدت محدود می‌شود.
