بررسی جایگاه ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی و داروهای ارگانیک

اکرم رضائی‌نژاد

میزان تجارت گیاهان دارویی در سراسر جهان ۱۰۰ میلیارد دلار بوده در حالی که با وجود منابع عظیم گیاهان دارویی ایران، فقط ۳۵۰ میلیون دلار در سال از این بازار به ایران تعلق می‌گیرد.

ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته‌شده جهانی است.

بر اساس نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود ۸۰۰۰ گونه است که از نظر تنوع گونه‌ای حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از ۲۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی ــ بهداشتی هستند، به‌علاوه ۱۷۲۸ گونه از این گیاهان به‌عنوان گیاهان بومی ایران هستند، منحصراً در سرزمین ایران می‌رویند و به‌عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند.

حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از ۶۰ میلیارد دلار  در سال ۱۹۹۶ به ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ افزایش یافته است و براساس پیش‌بینی بانک جهانی در سال ۲۰۵۰ گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود ۵۰۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید که متأسفانه سهم ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی با وجود ظرفیت عظیم کشورمان در این حوزه، چیزی نزدیک به صفر است.

دکتر ملیکا ملک‌آرا، مولف و مشاور سازمانی درباره ضعف‌های ایران در حوزه صادرات گیاهان دارویی می‌گوید: دلایل بسیاری برای رشدنکردن این صنعت شناسایی شده است که از آن جمله می‌توان به نداشتن برنامه‌ریزی و بهره‌برداری غیر اصولی این محصولات طبیعی اشاره کرد.

نداشتن برنامه‌ای مدون و مشخص سبب افت کیفیت این محصولات و کاهش توان رقابتی ایران با سایر کشورها شده است، در حدی که ایران نتوانسته سهم مناسبی از بازار جهانی تجارت گیاهان دارویی را به خود اختصاص دهد. همچنین زمینه‌سازی برای حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌تواند مسیر توسعه را تا حدودی هموار کند.

اما نکته مهم و دلیل اصلی موفق نبودن صادرات این محصولات را باید در موضوع دیگری نیز جستجو کرد. با توجه به اینکه محصولات صادرات محور دارای قوانین خاصی برای صادرات هستند، لذا بی‌توجهی به آنها سبب استقبال نکردن مناسب از محصولات ایران می‌شود.

بی‌توجهی به حوزه بسته‌بندی گیاهان دارویی باعث شده صادرات این محصولات به صورت فله‌ای صورت گیرد و در کشورهای دیگر بسته‌بندی شده و با نام همان کشورها با قیمت بالاتری به بازارهای جهانی عرضه می‌شود که بی شک این اقدام دارای سود و ارزآوری بسیار اندکی است.

ملک‌آرا می‌افزاید: یکی از اصلی‌ترین اصول بازاریابی، حوزه بسته‌بندی است، لذا باید اذعان شود که امروزه به دلیل سوءمدیریت و ناآگاهی مدیران بنگاه‌های اقتصادی از اهمیت و نقش ‌بسته‌بندی گیاهان دارویی، محصولات ایرانی از منظر کیفیت و بسته‌بندی، فاصله زیادی با برندهای مطرح گیاهان دارویی با سایر کشورهای دارد.

زیرا که بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی، با گذشت زمان و در معرض نور قرار گرفتن، خواص دارویی خود را از دست می‌دهند. بسته‌بندی‌های جذاب و مشتری‌پسند در سطح بین‌المللی نه تنها می‌تواند کیفیت کالاهای صادراتی را افزایش دهد بلکه حافظ محصول در زمان حمل و نقل و در زمان نگهداری آن در انبارهاست که بی‌توجهی به این موضوع و دارای نقص بودن بسته‌بندی گیاهان دارویی، برندینگ ضعیف و ناشناخته ماندن گیاهان دارویی ایران سبب کاهش سهم تجاری کشور در این حوزه شده است.

او به ویژگی‌های اقلیمی ایران برای کشت گیاهان دارویی اشاره و عنوان می‌کند: آمارها حاکی از آن است که حدود ۸۰۰۰ نوع گیاه دارویی در ایران وجود دارد که ۴۵۰ گونه از آن جزء گیاهان دارویی محسوب می‌شود که مهمترین آنان زعفران، گل محمدی، زیره سبز و شیرین بیان است. از دیگر گیاهان دارویی می‌توان به آویشن، بادرنجبویه، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، گل گاو زبان، گل ساعتی، باریجه، موسیر، حنا و گز علفی اشاره کرد.

همچنین ایران دارای ۱۵ کشور همسایه است که با نگاهی دقیق‌تر به مرزهای ایران باید اذعان کرد که ایران با دارا بودن حدود ۶ هزار کیلومتر مرز زمینی با کشورهای پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، عراق و همچنین با دارا بودن حدود ۲۷۰۰ کیلومتر مرز آبی با کشورهای آذربایجان، ترکمنستان، روسیه، قزاقستان، امارات، بحرین، عربستان، عمان، قطر و کویت، موقعیت مطلوبی برای صادرات محصولات و بستر مناسبی برای مبادلات تجاری خصوصا صادرات غیر نفتی دارد. از سوی دیگر، برخی از کشورهای همسایه نه‌تنها با یک استان کشور، بلکه با چند استان دارای مرز مشترک هستند.

از ۱۶ استان مرزی، ۹ استان دارای مرز زمینی (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، خراسان رضوی، خراسان شمالی، کرمانشاه، کردستان، ایلام و خراسان جنوبی)، ۳ استان دارای مرز دریایی (مازندران، هرمزگان و بوشهر) و ۴ استان‌ نیز دارای هر دو مرز زمینی و دریایی (گیلان، گلستان، سیستان و بلوچستان و خوزستان) هستند.

به دلیل بحرانی که برای کشورهای حاشیه دریای سیاه به وجود آمده، ترانزیت از مسیر ایران موضوع حائز اهمیتی است تا بتوان طریق آن، کالاهای مورد نیاز کشور هند، کشورهای حوزه خلیج فارس و جنوب شرق آسیا از سمت ایران تامین شود که نتیجه آن دستیابی به درآمدهای قابل توجهی برای کشور خواهد بود.

این مولف و مشاور سازمانی با تاکید بر سهم چهار درصدی ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی، چشم‌انداز واحدهای صنعتی کشور در این زمینه را اینگونه ارزیابی می‌کند که گیاهان دارویی ایران به کشورهایی نظیر کانادا، آلمان، انگلستان، ایتالیا فرانسه، مجارستان، سوئیس، سوئد، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، لبنان، و امارات صادر می‌شود.

اگر سهم تجارت جهانی از صادرات این گیاهان حدود ۱۲۵ میلیارد دلار در نظر گرفته شود در آن صورت سهم ایران حدود ۴۴۰ میلیون دلار خواهد بود که نشان‌دهنده سهم حدودی چهار درصدی ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی است. لکن تحقیقات نشان می دهد که پتانیسل این صنعت در ایران می تواند بین ۱ تا ۱۰ میلیارد دلار باشد، این موضوع در حالی است که کشور چین بیش از ۸ میلیارد دلار تجارت گیاهان دارویی دارد.

او ادامه می‌دهد: از سوی دیگر پیش‌بینی‌های بانک جهانی (World Bank) حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ تجارت گیاهان دارویی به ۵ هزار میلیارد دلار برسد که در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۰۰ میلیارد دلار بوده است. طبق اعلام سازمان تجارت جهانی (World Trade Organization) حدود ۱۰ درصد تجارت دنیا متعلق به گیاهان دارویی خواهد بود که اهمیت این صنعت در سطح بین‌المللی را نشان می‌دهد.

در شرایط فعلی میزان تجارت گیاهان دارویی در سراسر جهان ۱۰۰ میلیارد دلار بوده که با وجود منابع عظیم گیاهان دارویی ایران، فقط ۳۵۰ میلیون دلار در سال از این بازار به ایران تعلق می‌گیرد و این در حالی است که طی سنوات گذشته علاقه سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در واردات و صادرات گیاهان دارویی به شدت وجود داشته و ایران می‌تواند این فرصت را غنیمت شمرده و گیاهان متنوع دارویی خود و فرآورده‌های آن را با دیپلماسی اقتصادی مناسب صادر کند.

هم‌اکنون ایران ۷۰ درصد تولید گل محمدی و ۹۰ درصد تولید زعفران جهان را در اختیار دارد، در تولید زیره هم پس از هندوستان کشور دوم تولید کننده این محصول ارزشمند است.

ملک‌آرا صنعت گیاهان دارویی را دارای پتانسیل‌های مناسب در حوزه اشتغال‌زایی می‌داند و می‌گوید: گیاهان دارویی از منابع خدادادی ارزشمند در حوزه اقتصاد سلامت محسوب می‌شوند که توجه به آن سبب ایجاد صنعت پرسودی خواهد شد. این صنعت دارای پتانسیل‌های مناسبی در حوزه اشتغال‌زایی و ارزآوری برای کشور به صورت مستقیم و غیرمستقیم در طول زنجیره ارزش آن است.

خام‌فروشی، اقتصاد تک محصولی، اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، ناقص بودن زنجیره تولید،  همواره صادرات غیر نفتی علی‌الخصوص صنعت گیاهان دارویی را تحت شعاع خود قرار داده است. از عوامل موثر بر توسعه صادرات غیر نفتی می‌توان به شناسایی محصولاتی و پتانسیل‌های داخلی که توان صادراتی دارند اشاره کرد که از این بین گیاهان دارویی می‌تواند از اولویت‌های صادرات غیر نفتی ایران باشد زیرا کشور ایران به سبب دارا بودن شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی مطلوب، یکی از مناسب‌ترین مناطق برای رشد و پرورش انواع گیاهان دارویی است.