تامین زنجیره غذایی در گرو تولید بذر

لیلا ابوالفتحی

تامین امنیت غذایی جامعه در گرو تامین بذر است و این مهم با افزایش جمعیت، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. صنعت بذر در جهان صنعتی بزرگ و روبه‌رشد و با گردش مالی زیاد است. صنعت تولید بذر صیفی و سبزی به دلیل قابلیت اشتغال‌زایی و بهره‌وری اقتصادی زیاد در ایران هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تولید بذر صیفی و سبزی در تمام دنیا در انحصار تعداد محدودی از شرکت‌های چندملیتی است.

در بین دانه‌ها ذرت، کنجاله سویا و جو، سه نهاده اصلی و پرمصرف دامی در کشوراست. میزان نیاز به این نهاده‌ها ۲۱ میلیون تن است که سالانه ۱۶ میلیون تن آن از راه واردات تامین می‌شود.

تامین نهاده‌های دامی به میزان لازم از آنجا اهمیت ویژه پیدا می‌کند که کمبود یا نبود آن به طور مستقیم بر زنجیره غذایی انسان‌ها و به طور مشخص بر تامین گوشت و مواد پروتئینی تاثیر می‌گذارد؛ موضوعی که درسال‌های اخیر با افزایش قیمت گوشت، نوسانات زیادی را بر بازار و سبد غذایی مردم تحمیل کرده است.

نقش بذور اصلاح شده در افزایش عملکرد غیرقابل انکار است. مهمترین فاکتور برای تولید، بذر ژنتیک است. از انواع بذور می‌توان به بذرهای بومی کشاورزان، بذرهای اصلاح شدهop، ارقام خالص گیاهان دگرگشن و بذور هیبرید اشاره کرد.

بنا به اطلاعات مندرج در سایت موسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، تولید بذر سبزی و صیفی به صورت آزاد گرده‌افشان OP)) ، هیبرید (۱ F) و ارقام تکثیری Clonall)) انجام می‌شود. روند تولید بذر هیبرید (۱F) در محصولات سبزی و صیفی در دنیا از لحاظ گونه، رقم و حجم بذر مصرفی رو به افزایش است. ایجاد ارقام جدید محصولات سبزی و صیفی به دلیل ویژگی‌های خاص ژنتیکی و تنوع‌طلبی در بازار مصرف آن‌ها در ایران بسیار آهسته‌تر از کشورهای پیشرو در این زمینه است از این رو اغلب بذر مورد نیاز کشور به این محصولات از طریق واردات بذر تامین می‌شود.

بذور وارداتی در گمرکات کشور بر اساس استاندارد ملی بذر مربوطه آزمون شده و در صورت مطابقت با استانداردهای بذر کشور اجازه ترخیص و توزیع در بازار را پیدا می‌کنند. صنعت تولید بذر محصولات سبزی و صیفی در ایران نوپاست ولی به سرعت در حال گسترش خود است. در حال حاضر تولید بذر ارقام آزاد گرده‌افشان پنج محصول گوجه‌فرنگی، پیاز، خربزه و طالبی، لوبیا سبز و کاهو انجام می‌شود.

از مشکلات تولید بذر می‌توان به تعیین قیمت واقعی بذر، شامل هزینه تمام‌شده تولید رقم، تولید بذر در طبقات مختلف بذری (مانند گندم و جو آبی )، تعیین حق مالکیت معنوی یا رویالتی بذر، برنامه‌ریزی برای تامین بذر، تحقیقات بذر، تهیه استاندارد ملی، فرآوری، ذخیره و توزیع و در نهایت فعال‌سازی بخش خصوصی در راستای اجرای سیاست‌های دولت به منظور تولید با کیفیت بذر در کشور اشاره کرد .

نهاده‌های دامی که به طور معمول در کشور استفاده می‌شود شامل منابع مختلفی از جمله دانه ذرت و جو، یونجه، انواع کنجاله بویژه سویا و کلزا، کاه و کلش، سبوس برنج و گندم، مراتع، بقایای زراعت و پسماند کارخانجات صنعتی بویژه چغندر و نیشکر است.

میزان نهاده‌هایی که برای جیره غذایی دام و طیور و آبزیان در کشور مصرف می‌شود حدود ۷۸ میلیون تن است که از منابع مختلف داخلی و خارجی تامین می‌شود.

یکی از مهم‌ترین انواع نهاده‌ها در تغذیه دام و طیور، ذرت دامی است که به دو شکل ذرت علوفه‌ای و ذرت دانه‌ای تولید می‌شود. ذرت علوفه‌ای برای تغذیه‌دام و ذرت دانه‌ای بیشتر برای مصرف طیور استفاده می‌شود.

در بین دانه‌ها ذرت، کنجاله سویا و جو، سه نهاده اصلی و پرمصرف دامی در کشوراست. میزان نیاز به این نهاده‌ها ۲۱ میلیون تن است که سالانه ۱۶ میلیون تن آن از راه واردات تامین می‌شود.

در واقع به دلیل شرایط جغرافیایی، هوای گرم و خشک وکمبودمنابع آبی، نبود ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های لازم و البته فقدان استراتژی‌های مناسب تولید محصولات کشاورزی، ایران یک کشور واردکننده در نهاده‌های دامی به شمار می‌رود و متوسط ۸۰ درصد از نیاز کشور به این اقلام از طریق واردات تامین می‌شود. در این شرایط مهمترین رکن افزایش تولید و کاهش وابستگی به واردات خوراک دام، ایجاد انگیزه در کشاوررزان است.

بر اساس آمار، سالانه حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن ذرت، حدود ۴۰ هزار تن کنجاله سویا و ۳ میلیون و ۹۰۰ هزار تن جو در داخل کشور تولید می‌شود. در خصوص علوفه‌ها نیز حدود ۷۵ تا۸۰ میلیون تن در سال علوفه دام مصرف می‌شود که از این مقدار حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون تن شامل یونجه، شبدر، علوفه‌های سیلویی مثل ذرت و ارزن علوفه‌ای، سورگون و ارقام توسعه یافته چغندر علوفه‌ای در داخل کشور تولید می‌شود.

استان‌های گرگان، مازندران، اردبیل، اهواز برای کشت نهاده‌های دامی از ظرفیت بالایی برخوردارند. طبق آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی ۹۹-۹۸ سطح زیر کشت ذرت دانه‌ای حدود ۱۳۸ هزار هکتار و سطح زیرکشت ذرت علوفه‌ای ۲۲۰ هزار هکتار بوده است.

جو و محصولات علوفه‌ای در همه استان‌ها، سویا در استان‌های اردبیل، گلستان و مازندران و ذرت در شمال خوزستان امکان و سابقه کشت دارند.

ایران جز ۱۵کشور تولیدکننده پروتئین‌های حیوانی (لبنیات) در دنیاست. از این رو نیاز به نهاده‌های دامی، کشور را بر این وا داشته که سالانه حدود ۱۰میلیون تن نهاده‌های مختلف ذرت، سویا، جو، کنجاله‌ها، کلزا، دانه‌های کانولا وارد کند.

در حالی سالانه ۱۶میلیون تن نهاده دامی شامل ذرت، جو و کنجاله سویا با صرف میلیاردها دلار وارد کشور می‌کنیم که فرامک عزیزکریمی، مدیرکل غلات وزارت کشاورزی می‌گوید: با بکارگیری ظرفیت های داخلی و اتخاذ سیاستهای جدید در یک سال امکان تولید ۳۰درصد این رقم در داخل وجود دارد.

کارشناسان و دست‌اندکاران این امر توصیه می‌کنند که کشت هر کدام از نهاده‌ها باید براساس تحقیقات و در مناطق حاصلخیز و سازگار با آن نهاده صورت گیرد. علاوه بر این، جهش تولید در این بخش نیازمند تسهیل واردات فناوری‌های نو است و توسعه آموزش کشاورزان نیز باید در دستور کار قرار گیرد.